Неформальное заседание саммита Совета сотрудничества тюркоязычных государств (Тюркский совет), запланированное на 31 марта 2021 года в городе Туркестан, из-за пандемии коронавирусной инфекции прошло в режиме видеоконференции.
Текст итоговой декларации саммита и выступления лидеров тюркоязычных государств вселяют надежду на укрепление сотрудничества в Тюркском мире.
Не случайно, что президент Турции Реджеп Тайип Эрдоган назвал организацию «семейным советом», что показывает уровень сотрудничества и значимость, которую представляет организация. Поэтому запланированный на 12 ноября 2021 года очередной саммит Совета сотрудничества тюркоязычных государств в очном формате будет носить особую значимость с точки зрения воплощения в жизнь инициатив лидеров «Тюрского совета».
Безусловно, важным итогом последнего неформального саммита стала поддержка озвученной в 2019 году в Баку инициативы первого президента Казахстана Нурсултана Назарбаева по переименованию структуры в «Организацию тюркских государств». Не исключено, что окончательное решение по переименованию будет принято в ноябре в турецком мегаполисе.
Другим важным результатом последнего саммита лидеров «Тюрского совета» стала инициатива Назарбаева по созданию «Туранского корридора» в контексте шагов Азербайджана по карабахскому вопросу. Идея «Туранского корридора» во многом напоминает исторический Шелковый путь, который в свое время пролегал через весь Тюркский мир.
«Транскаспийский международный транспортный коридор (или «Туранский коридор») становится самым безопасным и кратчайшим торговым маршрутом между Европой и Азией», - отметил первый президент Казахстана, подчеркнув огромный потенциал стран-участниц Тюркского совета для увеличения взаимной торговли и инвестиций в экономику.
Тот факт, что неформальный саммит лидеров Тюркского совета состоялся вскоре после победы Азербайджана в 44-дневной войне также знаменателен. Лидеры тюркоязычных стран продемонстрировали тем самым единство и солидарность с Баку.
Отдельно, хотелось бы отметить значимость перехода к латинскому алфавиту в тюркоязычных странах. Из выступлений участников саммита становится ясным, что данный процесс ускорился, что сблизит страны Центральной Азии не только с Турцией, но и с Западом.
Внимание привлек тот факт, что страна-наблюдатель Венгрия принимала участие в саммите на уровне главы правительства, а пока не вступивший в организацию Туркменистан был представлен на уровне президента.
Если процессы будут продолжаться в нынешнем русле, то в 2030-40 гг может быть поднят вопрос ормирования единого рынка и пространства экономического сотрудничества. Стратегия и видение шагов в данном направлении будут оформлены осенью в Стамбуле.
[профессор Дженгиз Томар, Международный казахско-турецкий университет имени Ахмета Ясеви ]
АНАЛИТИКА - От Тюркского совета к Тюркскому союзу (aa.com.tr)
Четвертый Международный форум по этноспорту, организованный Всемирной конфедерацией этноспорта (WEC), стартует в субботу, 10 апреля в режиме видеоконференции.
В этом году темой форума выбрано «Возрождение традиционных видов спорта».
В работе форума примут участие представители 60 стран мира, в том числе министры и ученые.
Участники форума обсудят краткосрочные и долгосрочные цели в сфере традиционных видов спорта и пути возрождения этих спортивных и культурных ценностей.
В работе форума примут участие также представители 19 связанных с WEC организаций из Аргентины, Азербайджана, Японии, Катара, Казахстана, Кыргызстана, Мексики, Монголии, Польши, Румынии, России, Туниса, Турции, Туркменистана.
Будут организованы панельные заседания под председательством главы WEC Билала Эрдогана, и с участием министров молодежи и спорта Гамбии, Катара, Мали, Сербии, Сомали и Турции.
Участники смогут отслеживать работу форума на 6 разных языках.
За работой форума можно следить на канале WEC в YouTube.
В Турции стартует 4-й Международный форум по этноспорту (aa.com.tr)
Prof. Dr. Anıl ÇEÇEN
Amerika Birleşik Devletleri’nde bir yıldır en çok satan kitapların en başında, Newsweek Dergisinin editörü olan Fareed Zakaria’nın kaleme almış olduğu, “Post-American World” yapıtı yer almaktadır. Aynı zamanda CNN‘in uluslararası haber kanalında da programlar yapan dünyaca tanınmış bir basın ve medya mensubu tarafından kitabın hazırlanmış olması, fazlasıyla dikkatleri çekmiş ve bu kitabın yayınlanmasıyla beraber, akıllardan gizli gizli geçen ama bir türlü kimsenin dile getiremediği bir konu olarak, Amerika sonrası dünya resmen ABD sınırları içerisinde tartışılmağa başlanmıştır. Kitabın bir “best seller” olarak fazla satması Amerika Birleşik Devletlerinin geleceği ile ilgili tartışmaları tırmandırmış ve bu kitaptan cesaret alan Amerikalılar da, mensubu oldukları süper gücün bir büyük devlet olarak geleceği ile ilgili açık açık tartışmağa başlamışlardır. Artık Amerikan uygarlığının geride kalması ve bu doğrultuda Amerika Birleşik Devletleri’nin dünya kıtaları üzerinde oluşturduğu hegemonya düzeninin devredışı kalan bir noktaya doğru sürüklenmesi bir sır ya da gizlenen bir konu olmaktan çıkarak, Fareed Zakaria sayesinde dünya gündeminin ana tartışma konularından birisi olarak öne çıkmıştır.
Amerika Birleşik Devletleri’nin gelmiş geçmiş cumhurbaşkanları arasında saygın bir yeri olan ve hala çok sevilen bir politikacı olarak Bill Clinton, iki binli yılların başlarında yaptığı bir konuşmada, Amerikalıların geleceğin dünyasında ABD’nin süper güç olmaktan çıkacağı güne kendilerini hazırlamaları gerektiğini açıkça söylemiştir. Gerçekçi bir politikacı olarak Clinton kendi halkına karşı dürüst davranırken ve bu doğrultuda acı gerçekleri dile getirirken, doğru davranmış ve kendi halkına gerçekleri ifade ederek onları daha tutarlı bir yola yönlendirmeğe çalışmıştır. Uluslararası Siyonizm’in dalgalarına kapılıp giden eski CİA patronu baba Bush ve oğlunun başa geçtiği dönemlerde ABD bir süper güç olarak saldırganlaşmış ve savaş lobilerinin kışkırtmalarıyla bütün dünyanın başına bela olmuştur. Kapitalist düzenin sıkıştırmalarıyla sosyalist blok tasfiye edilince kendisini en büyük güç olarak gören Amerikan Devleti, bu gücü kendi çıkarları doğrultusunda kullanmak isteyen Siyonistler ve emperyalistlerin oyuncağı olmuş ve dünya halklarının tepesinde küresel barışı tehdit eden en büyük problem olarak öne çıkmıştır. İki kutuplu dünya sona ererken, ABD merkezli tek bir dünya düzeni oluşturulmak istenmiş ve bu doğrultuda CIA patentli çeşitli politikalar hazırlanarak devreye sokulmağa çalışılmıştır. Bazen akıl ve mantık dışı siyasal girişimler bile ABD hegemonyasını devam ettirmek üzere gündeme getirilebilmiş ve ABD’deki güçlü lobilerin özel çıkarları doğrultusunda sanki en doğru politikalarmış gibi hem devletlere hem de halklara baskı ile uygulatılmağa çalışılmıştır. Siyonizm’e teslim olan Baba ve oğul Bush ikilisine karşı gerçekleri dile getirerek dünya barışını korumağa çalışan Clinton’un, bir gün Amerikan üstünlüğünün sona ereceğini ve bütün Amerikalıların bu gerilemeğe hazır olmaları gerektiğini ifade etmesi, yirmi birinci yüzyılın başlarında Amerikan halkına en çok sevilen bir eski cumhurbaşkanının saygıdeğer uyarısı olarak algılanmıştır.
Dünyanın en büyük tarih filozoflarından birisi olan Oswald Spengler, yazmış olduğu Uygarlık Tarihi kitabında bir genel teori geliştirmiştir. Kısaca uygarlıklar tekerliği adı verilen Oswald Spengler’in görüşüne göre, dünya tarihinde her dönemde belirli uygarlıklar ortaya çıkarlar, gelişirler ve zaman içerisinde en güçlü bir aşamaya geldikten sonra sallanmağa başlarlar, güç kaybı bir noktaya geldikten sonra da grafik sürekli olarak aşağı doğru düşer. Bir büyük uygarlık temsilcisi olan imparatorluk ya da büyük devlet doyum noktasına gelerek sallanmağa başladı mı tekrar toparlanma şansı giderek azalır, sallanma duraksamaya, duraklama gerilemeğe ve en sonunda da düşüşe neden olarak büyük uygarlıkların sona erdiği görülmektedir. Hun İmparatorluğundan başlayarak, tarihin her döneminde öne geçen büyük devletlerin ya da imparatorlukların tarihine bakıldığı zaman, Göktürk, Hazar, Selçuklu, Osmanlı, Roma, Bizans ve Britanya gibi kendi dönemlerinin önde gelen bütün büyük devletleri ya da süper güçleri böylesine bir süreçten geçerek, uygarlıklar çemberini tamamlamışlardır. Çember baştan çıkış ve ilerleme ile ortaya çıkarken, daha sonraki aşamalarda da duraklama, gerileme ve dağılma aşamalarıyla tamamlanmakta, belirli bir süre bütün dünyayı etkileyen bir uygarlığın temsilcisi olarak büyük devletler ya da imparatorluklar tarih sahnesinden çekilmek zorunda kalmaktadırlar. Oswald Spengler, bir tarih felsefecisi olarak bu genel durumu yerinde tespit ederek, medeniyetler tekerleği ya da uygarlıklar çemberi adı verilen teorisini ortaya koymuştur. Spengler’in bakış açısı ile bugünün süper gücü Amerika Birleşik Devletlerine bakıldığı zaman, büyük bir duraklama ve gerileme ile beraber yavaş yavaş tarih sahnesinden çekilmeyi de beraberinde getirecek derecede hızlı bir güç kaybının göze çarptığı görülmektedir.
Kendini bilen hiç bir Amerikalının görmek istemeyeceği ya da bir türlü kabul edemeyeceği Amerikan hegemonyasının gerilemesi, hem tarihsel bir sürecin sonu olarak ortaya çıkmakta, hem de yaşanan dönemin real politik bir öğesi olarak tartışma alanına girmektedir. Birinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkarak dünyaya yeni bir nizam vermek isteyen Amerikan gücü, savaş sonrası dönemde dünya hegemonyasını Britanya İmparatorluğunun elinden alırken, geleceğin dünya düzenini oluşturma doğrultusunda bazı ilkeleri cumhurbaşkanının ağzından açıklayarak bütün devletleri ABD öncülüğünde yeni bir dünya düzenine davet ediyordu. Savaş sonuçlarını hiç bir ülkenin kendi çıkarları doğrultusunda kullanmasına izin vermeyeceğini söyleyen Amerikan gücü, kendi çıkarları doğrultusunda bir yeni yapılanmayı on dört ilke olarak dünya kamuoyunun onayına sunuyordu. Yirminci yüzyılın ilk yarısında iki büyük dünya savaşının birbirini izlemesi eski dünya düzenine son verirken, imparatorluklar tarih sahnesinden çekilirken ve onların yerini tüm kıtalara yayılmış olan ulus devletlerin almasıyla beraber Amerika Birleşik Devletleri de bir dünya devletinin merkezi olabilme doğrultusunda önce Milletler Cemiyeti oluşumunu, ikinci dünya savaşı sonrasında da Birleşmiş Milletler örgütlenmesini uluslararası alana getiriyordu. Amerika Birleşik Devletleri kendi ülkesinde birlik ve bütünlüğü tam olarak sağlayınca, ikinci aşamada kıtasal hegemonyaya yönelerek kendi öncülüğünde Amerikan Devletler birliğini kurmuştur. Yirminci yüzyılın ilk yıllarından başlayarak denizlerdeki hegemonya düzenini İngilizlerin elinden alan ABD, İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru ikinci imparatorluğunu Normandiya çıkartmasıyla üzerine çıktığı Avrupa kıtası üzerinde kurmayı planlamış ve bu doğrultuda bir politika geliştirerek iki kutuplu dünya koşullarlından yararlanarak, NATO baskısıyla Avrupa kıtası üzerinde de kendi hegemonyasını oluşturmuştur. Denizlerden sonra kıtalar üzerinde oluşturulan yeni imparatorluk, soğuk savaş koşullarında ikinci kıta olarak Avrupa üzerinde de bir hegemonya düzeni kurmuştur.
Bir kurşun atılmadan savaşsız ve çatışmasız bir biçimde tasfiye edilen Sovyetler Birliği sonrasında, Amerikan hegemonyası bu kez üçüncü bir kıtasal alan olarak Avrasya bölgesinde yayılmağa başlanmıştır. Adriyatik denizinden Çin şeddine kadar uzanan bu büyük kıtasal alanda Amerika Birleşik Devletleri hegemonyayı eline geçirebilmek üzere birbirini izleyen bir çok girişimde bulunmuştur. Bu doğrultuda Amerikan girişimlerine haklı gerekçe yaratabilmek üzere hem haydut ülkeler listeleri ilan edilmiş, hem de bizzat ABD içi güçlerin örgütlemesiyle 11 Eylül saldırıları düzenlenerek, Avrasya bölgesinin kilit ülkeleri hedefe oturtularak saldırılara ve işgallere girişilmiştir. Özellikle Amerikan devletini ve toplumunu işgal eden Siyonist lobilerin, Büyük İsrail’i gerçekleştirme amacına dönük çeşitli oyunları ve senaryolarında, ABD hem siyasal hem de askeri gücü ile kullanılarak, dünyanın merkezi alanında yeni bir hegemonya düzeni kurulmak istenmiştir. Ne var ki, geçmişte yaşanan olaylar ve dünya tarihinin verdiği dersleri unutmayan dünya kamuoyu, bu tür çıkarcı manüplasyon oyunlarına alet olmayarak gereken refleksleri göstermiş ve böylece böylesine tehlikeli hegemonya saldırılarına karşı güçlerin direnmesiyle dünya barışı korunabilmiştir. Sovyetler Birliğinin dağıtılmasından sonra Demirperde gerisindeki ülkelere büyük bir çıkartma tezgâhlanmış ve bu eski sosyalist ülkeler batı emperyalizminin yeni sömürgelerine dönüştürülmek istenmiştir. İsrail’in peşine takılıp giden ve bütünüyle Siyonist politikalara kilitlenen Amerika Birleşik Devletli çok zor durumlarda kalmış ve hiç bir hukuk düzeni tanımayan savaş devleti İsrail’in haksız girişimleri ve saldırıları yüzünden bütün dünya ülkelerini karşısına almak zorunda kalmıştır. Birleşmiş Milletler gibi bir uluslararası örgütün hiç bir kararını dinlemeyen İsrail, ABD’yi de peşinden sürükleyince Amerikan uygarlığının sonuna gelinmiştir. Küçücük bir devletin oyuncağı olmaktan kurtulamayan ABD’nin süper güç olması ve dünyanın öncülüğünü yapması bu aşamadan sonra güçleşmiş ve tartışılmağa başlanmıştır.
Yeryüzüne egemen olan bütün büyük güçler, kendilerini dünyanın merkezine oturttuktan sonra, kendi çıkarlarına uygun düşen bir düzeni bütün ülkelere dayatırlar ve böylece hegemonya düzenlerini sürdürebilirler. Bu doğrultuda her büyük gücün bir dünya barışı düzeni olmuştur. Eski Latin dilinde barış anlamına gelen Pax sözcüğü burada kullanılmış ve her devletin barış düzeni bu kavram ile ifade edilmeğe çalışılmıştır. Pax Romana, Pax Bizantica, Pax Ottomana ve Pax Angilica gibi birleşik kavramlar, dünya imparatorluklarının bütün ülkelere kendi güçleri aracılığı ile kabul ettirdikleri yeni düzenlerin adı olmuştur. Tarihsel süreç içerisinde bütün imparatorluklar kendi adlarını taşıyan barış düzenlerini dünya ülkelerine kabul ettirirken, Amerika Birleşik Devletleri de Birinci Dünya Savaşı sonrasında cumhurbaşkanı aracılığı ile ondurt maddelik Pax Americana’nayı tüm dünyaya kabul ettirmek için dayatmıştır. Yirminci yüzyıl ABD üstünlüğü ile geçerken, Amerikan barışı soğuk savaş yılları boyunca bütün dünyada uygulanmağa çalışılmıştır. ABD bu doğrultuda kendi adı altında bir dünya ordusu kurarak ikiyüz den fazla askeri üs aracılığı ile küresel güvenliği kendi gücü çerçevesinde gerçekleştirmeğe çaba göstermiştir. İkinci dünya savaşının mutlak hakimi olan ABD aynı biçimde bütün dünyanın da kesin egemeni olmak için uğraşmıştır. Ne var ki, sosyalist blok ile beraber dünya devletleri de bir üçüncü dünya dayanışması oluşturarak böylesine bir emperyal hegemonya dayatmasına karşı çıkmışlardır. Amerikan kıtasını tam olarak ele geçirdikten sonra, okyanuslar üzerinde üstünlük sağlayan ABD, Normandiya çıkartması sonrasında Avrupa kıtasını da NATO aracılığı baskısı altına alınca, Türkiye’ye de bir emperyal güç olarak girmiştir. Askeri örgütlenmeye paralel olarak sivil kadroları da kendi politikaları doğrultusunda yetiştiren Amerikan emperyalizmi açık ve gizli yapılanmalar aracılığı ile Türkiye’yi içeriden ele geçirerek, merkezi coğrafyada bir askeri üs konumunda kullanmağa ve Türkiye üzerinden İsrail’i korumağa öncelik vermiştir. Türkiye, Pax Americana ile karşı karşıya kaldığını zannederken, bunun üzerinden üç yüz yıllık Siyonizm’in Pax İsrailica dayatması ile karşı karşıya kalınca bocalamış ve bu yüzden ciddi istikrarsızlıklar birbirini izlemiştir. Türkiye-ABD ilişkilerinin görünmeyen aktörü İsrail bütün gücü ile öne çıkınca, ABD’nin İsrail’i değil ama İsrail’in Amerika Birleşik Devletlerini yönlendirdiği anlaşılmış ve böylesine olumsuz bir durumda Amerikan üstünlüğünün sona ermesine neden olmuştur.
Dünya kamuoyu, İsrail gibi küçük bir ülkeyi kontrol edemeyen bir büyük devlet olarak ABD’nin artık süper güç kimliğini koruyamayacağını, bu nedenle de bir asır önce ilan edilen Pax Americana döneminin bittiğini görmüştür. Amerikan güvenliğini en çok tehdit eden Siyonist örgütlerin güdümündeki lobiler ABD politikasının belirlenmesinde önde gelen bir yere sahip olunca hem Amerikan devleti hem de Amerikan halkı, ABD öncülüğünde yürütülen küresel politikaların belirlenmesinde geri planda kalmışlardır. ABD’nin kurulmasını sağlayan İngiliz imparatorluğunun yerini alan Amerikan hegemonyasının bir asır sonra yirmi birinci yüzyılda da devam edebilmesi için mücadele edilirken, ABD’nin sırtından bir Siyonist dayatmanın gündeme gelmesiyle bütün hesaplar altüst olmuş ve Amerika artık eskisi gibi dünyayı yönetemez bir konuma sürüklenmiştir. Bugün ABD üstünlüğü devam ediyor görünmesine rağmen, Amerikanın artık dünya sorunlarını tek başına çözemediği ve eskisi gibi sözünü dünya devletlerine geçiremediği görülmektedir. Böyle bir aşamada da, Amerikan toplumu Post-Amerikan dünyayı tartışır bir konuma gelmektedir. Fareed Zakaria, kitabının adını doğru belirlerken, geleceğe dönük bir süreçte artık ABD’nin dünyayı eskisi gibi yönlendiremeyeceği gerçeğini açıkça dile getirmektedir. Yirminci yüzyılın sonuna kadar insanlığın gelmiş olduğu en üst düzeydeki gelişmişlik çizgisini temsil eden Amerika Birleşik Devletlerinin içine girilen yeni yüzyılda bu konumunu yitirdiği görülmektedir. En üst düzeyde teknolojiyi ve bilgi birikimini bu yüzyılın başlarına kadar temsil eden Amerika Birleşik Devletlerinin, yeni dönemde İsrail’in örgütlü güçlü lobileri aracılığı sahip olduğu bilgi ve teknoloji düzeyinin gerisinde kalmağa başladığı gözlemlenmektedir. İsrail en üst düzeyde teknolojik bilgiyi Rusya, Çin ve Hindistan ile paylaşırken bir anlamda ABD’ye meydan okumakta ve kendisinin merkez olacağı bir Büyük İsrail devletini Orta Doğu’nun kutsal ilan edilen toprakları üzerinde gerçekleştirmeğe çalışmaktadır. ABD bu süreci önleyemediği noktada geri kalmağa başlamış, merkezi coğrafyadaki konumunu çok iyi kullanan İsrail yeni büyük devletler ile paslaşarak, ABD sonrası dünyanın temellerini kendi öncülüğünde atmaktadır. Her aşamada ABD’yi zor durumda bırakan ve Birleşmiş Milletler kararlarını hiç dinlemeyen İsrail, bu tavırlarıyla Amerika sonrası dünya düzeninin de öncülüğünü de yapmakta, kendi oluşumuna en büyük desteği veren ABD’ye bir anlamda en büyük kazığı atmaktadır.
Siyonizm küresel alandaki güçlü örgütlenmesiyle, Amerika sonrası dünya için İsrail merkezli bir Pax İsrailica’yı bütün dünyaya dayatırken, her türlü teknolojik ve ekonomik üstünlük ile beraber, her türlü terör ve savaş senaryolarını da uygulamaktan çekinmemekte ve böylece Amerikan üstünlüğünün sona ermesine giden yolu açmaktadır. Sovyet sonrası dönemde, dünya iki kutuplu yapıdan ABD öncülüğünde tek kutuplu bir yapılanmaya doğru sürüklenirken, İsrail sürekli olarak oyunbozanlık yapmış kendisini var eden ABD üstünlüğünü destekleyeceğini, bu süper gücü kendi gelecekteki hegemonya düzeni için kullanmaktan çekinmemiştir. Zakaria kitabında, ABD döneminin sona erişini anlatırken, konuya dünya ülkeleri gibi İsrail merkezli bakmamış ama bir Amerikan vatandaşı olarak, batının dışında yükselen ve gelecekte dünyanın yeni büyük kutup merkezleri olacak güçler ve büyük devletler açısından bakmıştır. Yahudi sermayesinin egemen olduğu basın grubunda çalışırken, Türkiye’de olduğu gibi İsrail’i görmezden gelmek bir kural haline geldiği için, Fareed Zakaria‘da daha çok ABD’yi geride bırakacak derecede güçlü olan doğunun büyük devletleri açısından konuya yaklaşmıştır. Küreselleşmenin başlangıcında dünyayı Amerikan yetkilileri batı ve batının dışında kalanlar olarak ikiye ayırırken, ABD üstünlüğünün önünü açarak küresel alanda bu gerçeği bütün devletlere mutlak olarak kabül ettirmek istiyorlardı. Ne var ki, merkezi coğrafyada İsrail politikalarına kilitlenen ABD, bu doğrultuda Sırbıstan’dan Afganistan’a kadar uzanan Avrasya coğrafyasında saldırganlığa yönelen Amerikan devleti bir anlamda kendi sonuna hazırlayan girişimlere de alet olmaktan kurtulamamıştır. Özellikle Irak’a yönelik sürdürülen haksız savaş ve milyonlarca insanın katline yol açılması, moral açıdan ABD üstünlüğünün sonu olmuştur.
Amerika Birleşik Devletleri bir süper güç olarak, hiç bir uluslararası örgütü dinlemeyince ve dünya ülkelerini haydut ilan ederek sürekli bir saldırı düzenine yöneldikçe, kendi kurduğu düzene gene kendi elleriyle son vermiştir. Kısa bir zaman dilimi içerisinde bu kadar çok hukuk ve ahlakdışı girişimi kendi politikası olarak dünya gündemine getiren ABD bir anlamda intihar ederek kendi gücüne dayanan uluslararası düzenin sona ermesine neden olmuştur. Dünya tarihi incelendiğinde kendi imparatorluk düzenini kurmuş olan hiç bir süper gücün, ABD’nin içine düşmüş olduğu çelişkili bir duruma sürüklenmediği, kendi kurmuş olduğu uluslararası düzene gene kendi elleriyle son verdiği görülmemiştir. ABD gibi bir süper gücü kendi oyuncağı durumuna düşüren Siyonist lobilerin, bir anlamda bindikleri dalı keserek, İsrail devletinin kurulmasını sağlayan Amerika Birleşik Devletleri’nin sonunu hazırladıkları yaşanan olayların birbirini izlemesiyle iyice ortaya çıkmıştır. Kendilerini yeni muhafazakâr ilan eden çılgın siyasetçi kadrosunun ABD devletinin içine sızarak Neo-conservatizm’i bir devlet politikası haline getirmeleri yüzünden, Amerikalıların bütün dünya ülkeleriyle karşı karşıya geldikleri görülmektedir. Her şeyin bir sonu olduğu gibi altın çağlarda bir süre sonra sona ermektedir. İsrail bu açıdan Amerikan altın çağına son veren oluşumları gündeme getirerek, Amerika sonrası dünyaya giden yolu açmaktadır. Belirli alanların önde gelen uzmanları, iki yıl önce üçüncü dünya savaşı çıkartmak için uğraşan Siyonist lobilerin bu doğrultuda ABD’ye baskı yapmalarıyla ekonomik krizin yapay olarak çıkartıldığını açıkça belirtmektedirler. Tamamen yapay olarak savaş isteyen Siyonist lobiler aracılığı ile çıkartılmış olan ekonomik krizin Amerikan Devletinin çöküşünün başlangıcı olduğunu, bu kriz döneminde yüzden fazla bankayı devletleştirmesine rağmen ABD’nin çöküşünün kaçınılmaz bir biçimde gerçekleşeceğini birçok uzman dile getirmektedir. Yirmi birinci yüzyılda, akıl, hukuk ve ahlak dışı politikalara alet olan hiç bir süper gücün dünyayı yönlendiremeyeceğinin artık iyice görülmeğe başlanması da, İsrail politikalarına kilitlenmekten kurtulamayan ABD’nin süper güç konumunu yitirmesine yol açacağını açıkça ortaya koymaktadır.
Zakaria kitabında acı gerçekleri dile getirirken nispeten, daha yumuşak bir dil kullanarak ABD’nin çöküşünü daha çok dış unsurlara bağlamağa çalışmaktadır. Özellikle, Rusya, Çin, Brezilya ve Hindistan gibi ülkelerin yeni büyük güçler olarak devreye girmesiyle Amerikan üstünlüğünün sona ereceğini, küreselleşme döneminde tek kutuplu olamayan yenidünya düzeninin kaçınılmaz bir biçimde çok kutuplu bir yapılanmaya doğru gideceğini ve yeni dönemde batılı olmayan bir dünyanın ortaya çıkacağını dile getirmektedir. Batı üstünlüğünün sona ermesi, batı bloğunun önderi olarak ABD hegemonyasının da tasfiyesi anlamına geleceğini, Amerikanın bu doğrultuda yeni büyük güçler tarafından çok ciddi bir meydan okuma ile karşı karşıya olduğunu, ABD’nin böylesine bir mücadeleden tek başına galip çıkamayacağını, yeni kutup başı büyük ülkeler arasındaki çekişmenin sonunda dünyayı çok kutuplu yeni bir yapılanmaya götüreceği için ABD sonrası bir döneme kendiliğinden geçileceğini, yazar uygun bir dil ile anlatmaktadır. Amerikan gücünün İngiltere üzerinden nasıl ortaya çıktığını inceleyen yazar, ABD’nin İngiliz imparatorluğu sonrasında uzun bir koşuya çıktığını ve bunun sonucunda yorgun düştüğünü, yavaş yavaş bir şey yapmaması politikasına doğru bir kaymanın toplumda öne çıktığını anlatmaktadır.ABD’nin üstünlüğünü kaybetme sürecinden kurtulabilmesi için Amerikalıların ülke ve devletlerinin var olma amacını yeniden düşünmeleri gerektiğini,rekabetin görüntülerinin ihmal edilmemesini, bu kez durumun eskisinden çok farklı olduğunu ve yeni dönem için yepyeni kurallara gerek olduğunu,Britanya’nın izlediği yolun koskoca imparatorluğun dağılmasına yol açtığı için izlenmemesi gerektiğini ama güçlü bir merkezi devlet kuran Alman devletinin kurucusu Bismark’ın izinden gidilmesi gerektiğini,İngiliz dengeciliğinin bir işe yaramadığını ama Bismark’ın büyük güçlerle anlaşarak yoluna devam etmesinin daha gerçekçi bir yol olacağını yazar ileri sürmüştür. Olaylar karşısında asimetrik düşünmenin daha yararlı olacağını ve kesinlikle meşruluktan sapılmaması gerektiğini, aksi takdirde çok ciddi karışıklıkların ortaya çıkabileceğini de kitabın son bölümlerinde anlatmaktadır. Asya’nın büyük dev ülkelerine karşı Afrika’nın Nijerya’sı ve Güney Afrika’sı ile devreye girebileceğini, Amerika’nın yenidünya dengelerinde bu ülkelere de dikkat etmesi gerektiğini vurgulamaktadır.
Ekonomik krizin beraberinde getirdiği çöküş senaryolarının giderek daha etkili bir biçimde tartışıldığı Amerikan kamuoyunda, bir kışkırtıcı yayın olarak Zakaria’nın kitabı kimsenin söyleyemediği bir gerçeği açıkça itiraf etmektedir. Dünya artık Amerikan hegemonyasından çıkarken çok kutuplu bir yapılanmaya doğru gitmekte ve böylesine dönemeçte ABD Çin, Rusya, Brezilya ve Hindistan gibi ülkelerin tehditleri ile karşı karşıya kalmaktadır. ABD bunun üzerine beş-altı büyük kutuplu çekişme ile uğraşmak yerine Türkiye, Endonezya, Güney Afrika, Nijerya, Meksika gibi orta büyüklükteki ülkeleri de işin içine sokarak, daha çoklu bir yapıyı G-20 çatısı altında oluşturarak, kendisini tehdit eden büyük ülkeleri gene kendi kontrolü altında tuttuğu ülkeler ile dengelemeğe çalışmaktadır. ABD rakiplerini ortak bir çatı altında toplarken, orta boy ülkeler ile sayıyı artırarak çokluk içinde yeni dengeleri G-20 yapılanması doğrultusunda aramağa devam etmektedir. Ne var ki. ABD’nin güney eyaletlerinin İspanyolca konuşarak Meksika’ya doğru kayması, kuzeyin zengin eyaletlerinin ise Kanada ile yakınlaşarak yeni bir kıtasal konfederasyon arayışı içine girmeleri,İsrail’e göç etmeyen Amerikan Yahudi lobilerinin Alaska merkezli yeni bir Kuzey Amerika yapılanması arayışına yönelmeleri sürecinde, ABD’nin kendi iç bütünlüğünü korumakta giderek zorlanacağını göstermektedir. Utah eyaletinin bir Mormon devletine dönüşmesi, ABD eyaletlerinin de modaya uyarak alt kimlikli yerel yapılanmalara yönelmesini gündeme getirmektedir. Şirketlerin dayattığı küresel emperyalizm alt kimlikleri hortlattıkça eyalet devletlerinde yerel kimlik oluşumu sürecini öne çıkarmaktadır. Bu aşamada Utah örneğinden sonra, ABD’ye Avrupa’dan göç eden Avrupalıların da İtalyan, İrlanda, Alman ve benzeri alt kimlikli topululukların belirli eyaletlerde toplanmalarına neden olmakta ve böylece alt kimlikler öne çıkarken Amerikan kimliği giderek kaybolmaktadır. Yeni dönemde, Amerikan eyaletlerindeki alt kimlikçi oluşumlarda ABD’nin çöküşüne ve içeriden dağılmasına neden olacak gibi görünmektedir. Amerika’daki Almanların Kaliforniya’da toplanarak bağımsız devlet ilan etmeğe çalışmaları da bu durumun bir başka göstergesidir. Texas eyaletinde ise bağımsızlık ilanına hazırlanan 5 çayı mitingleri sürekli olarak yapılmaktadır.
Amerika Birleşik Devletleri hem içeriden hem de dışarıdan birçok tehdit ile karşı karşıya kaldığı bu aşamada, artık dünyayı eskisi gibi yönlendirememektedir. Kendi ülkesine sahip çıkamayan, eyaletleri arasında giderek ayrılık tohumları öne çıkan bir devlet olarak ABD giderek kendisini yönetmekte zorlanırken, artık eskisi gibi dünyayı yönetmesi beklenemez. Fareed Zakaria bu durumu tanınmış bir gazeteci olarak son kitabı ile ortaya koymuştur. Post-Sovyet dönemden sonra dünya şimdi de post-Amerikan bir döneme doğru hızlıca sürüklenmektedir. Bu gerçeği bütün dünya ülkeleri gibi Türkiye’de yerinde görerek ona göre hareket etmelidir. Yeni dönemde bütün dünya ülkeleri kendi başlarının çaresine bakmağa çalışırken, Türkiye’nin hala eskisi gibi bir Amerikan sömürgesi olarak hareket etmesi beklenemez. Artık ABD hegemonyası geride kalırken, bütün dünya bir post-Amerikan döneme doğru hızlıca sürüklenmektedir. ABD’nin dümen suyunda girerek Türk toplumunu esir almağa çalışan neoliberallerin ileri sürdüğü gibi yeni dönemde bir post-Kemalizm değil ama bir post-Amerikanizm yaşanacaktır. Amerikancı neoliberaller post-Amerikanizm’i gizlemek için her fırsatta post-Kemalizm’i gündeme getirerek eskisi gibi Türkiye’yi gene bir Amerikan sömürgesi doğrultusunda yönlendirmeğe çalışmaktadırlar. Yaşanan olaylar bir kez daha antiemperyalist ulusalcı önder Atatürk’ü haklı çıkarmıştır. Ulusal bir kurtuluş savaşı sonucunda ortaya çıkan antiemperyalist ve ulusalcı bir akım olarak Kemalizm son gelişmelerle bir kez daha doğrulanmıştır. Bu nedenle, Türkiye Cumhuriyeti yaşadıkça yeni dönemde bir post-Kemalizm olmayacak ama güncelleşen Kemalizm, Türk halkına ve bütün Avrasya ülkelerine yön gösterecektir. Ne var ki, eski gücünü yitiren ABD bir post-Amerikanizm’in içine doğru sürüklenerek, içinden çıkılmaz bir kaosa düşerek bir iç çatışma ve çekişme yaşayacak ve bunun sonunda belki de dağılacaktır. .Post-Amerikan dönemde yenidünya düzeni kurulurken, Güncel Kemalizm Türkiye ile beraber bütün Türk ve İslam dünyasına yön göstermeğe devam edecektir. Yeni dönemde, Post-Kemalizm olmayacak ama Post-Amerikanizm, Amerika Birleşik Devletlerini dağılmağa doğru sürükleyecektir. Küreselleşme politikaları, Avrasya stratejisi ve Büyük Orta Doğu projesi iflas eden ABD’nin, içe dönük bir hesaplaşmaya sürüklenmesi kaçınılmazdır. ABD kendi içine dönerken, Kemalist Türkiye bölgesinde merkez ve model ülke olarak önemli bir boşluğu doldurarak dünya barışına katkıda bulunacaktır.
Fırat Taşdemir,Ülviyya Amuyeva,Ekip
В Турции ежегодно 8 апреля будут отмечать Международный день цыган.
Соответствующее решение за подписью президента Реджепа Тайипа Эрдогана опубликовано в четверг в официальном вестнике турецкого правительства — Resmi Gazete.
Цель решения – ускорить решение проблем граждан Турции из числа представителей этнического меньшинства, дать оценку усилиям по устранению любых форм дискриминации, а также сохранения их культурных ценностей.
Мероприятия в рамках Международного дня цыган будут проводиться в рамках правил, утвержденных Министерством по делам семьи, труда и социальных услуг Турции.
В Турции 8 апреля будут отмечать Международный день цыган (aa.com.tr)
«…Господин мой, царь! Так сказал Абди-Хеба — раб твой! Семью семь раз падаю я к ногам твоим! Пусть позаботится царь о своей стране! Пусть позаботится царь о своих землях, ибо восстали они… Пусть господин мой, царь, пошлет войско!.. Нет больше у царя его земель!.. Ограбили царские земли!..»
Это слезное верноподданическое послание написал фараону правитель доизраильского Иерусалима иевусей Абди-Хеба, чье теофорное имя происходит от имени хурритской богини-матери, госпожи небес Хебат. Однако фараон, сосредоточив основные интересы и чаяния на духовных проблемах и полностью посвятив себя служению новому культу, равнодушно относился к подобным воззваниям и, как правило, оставлял их без внимания.
Что же произошло в действительности? Почему, приняв от отца, Аменхотепа III, могущественную империю, юный фараон в короткий срок растратил тот огромный авторитет, тот священный трепет, который внушали соседним монархам его царственные предки-завоеватели? Обстоятельств, которые привели нового властелина державы на Ниле к поразительным поступкам, столь болезненно отозвавшимся как во внешнеполитическом аспекте, так и во внутреннем обустройстве Египта, много, и все они противоречивы и загадочны.
В согласии кумиров
Египетское религиозное сознание начало складываться приблизительно на рубеже V тысячелетия до нашей эры и изначально формировалось на принципах политеизма. В каждой области (номе) уже сложившегося к тому времени государственного образования существовал свой собственный пантеон богов, что несомненно указывало на древний, доцарский, или, как принято его называть, додинастический период в истории некогда аморфной и раздробленной территории.
Функции верховного бога, демиурга-творца или божества, «отвечавшего» за какую-либо сферу деятельности, подчас были довольно размыты и неопределенны. Если в Гелиополе (библейском Оне), где первоначально сконцентрировалась наиболее влиятельная жреческая каста, религиозные воззрения сложились вокруг древней эннеады (девяти различных божеств) во главе со священным символом солнца, богом Ра, то, к примеру, в старинной столице Мемфисе тон задавали девять других богов, главным из которых являлся «творец сущего» и покровитель ремесел Птах. При этом религиозная многополярность страны отнюдь не приводила к серьезным конфликтам, так как еще в ранний период своего развития обнаружила высокую степень толерантности, исключающую ущемление достоинств «конкурентов». Интересно, что даже религиозные сказания, касающиеся, казалось бы, одних и тех же персонажей, в разных номах складывались и трактовались совершенно по-разному, но никак не оскорбительно.
Искусство сочетать приоритет местных культов с традиционными верованиями других регионов и городов египетское жречество обрело в создании особых синкретических систем, отождествляя различных кумиров и объединяя их в образе новых общегосударственных богов. Так, например, возник культ фиванского Амона-Ра, где соединились фиванское божество Амон и великий бог солнца Ра, которому были посвящены грандиозные храмы Карнака и Луксора. Однако, высоко вознеся культ этого «царя богов», египетские правители никогда не предпринимали попыток принизить значение иных божеств или нарушить права местного клира.
Таким образом, страна, имеющая структурированную, жесткую вертикаль власти, в своем духовном развитии на протяжении многих веков бережно сохраняла религиозное разномыслие, что, как сие ни удивительно, не только не ослабляло ее внутренние связи, но и многократно усиливало их.
Подобная умелая соотносимость разнонаправленных религиозных взглядов в египетском обществе базировалась на двух основных принципах: теодицее (богооправдании) и, что самое главное, глубоком осмыслении законов мироздания, где множественность богов сливалась в некую многоединую сущность, наподобие христианской Троицы.
Как выяснилось, в таком умиротворяющем, объединительном, бережном подходе к духовным воззрениям таилась серьезная опасность… Она неожиданно и обрушилась на страну с многовековыми культурными и религиозными традициями.
Новый «царь богов»
«Да живет вовеки веков Атон, живой и великий… владыка неба и владыка земли!.. Ты подчинил дальние земли сыну, любимому тобой! Ты далек, но лучи твои на земле!.. Озаряется земля, когда ты восходишь на небосклоне!.. Ты — в сердце моем и нет другого, познавшего тебя, кроме меня, сына твоего!..»
По мнению большинства ученых, сам великий религиозный реформатор Эхнатон и являлся автором гимна, воспетого единственному божеству, которому фараон вдохновенно и без остатка посвятил свою жизнь.
Сменив свое тронное имя Аменхотеп (Амон доволен) на Эхнатон (угодный Атону), новый правитель установил в стране культ солнечного диска (Атона), а себя провозгласил его сыном, возлюбившим и познавшим «истинного бога».
Имя, сосредоточившее все могущество вселенной, нового светоносного божества вовсе не являлось простым слепком с древнего гелиопольского почитания солнца, так как Атон ясно и недвусмысленно дистанцировался от священного, но все-таки материального светила. Солнечный диск олицетворял умонепостигаемую мощь исходившего от него света и жара, поэтому Атон с солнцем не отождествлялся, а был его хозяином.
Главными атрибутами божества, не имевшего глубоких корней в религиозном сознании египтян, являлись многочисленные расходящиеся стрелы-лучи, увенчанные кистями человеческих рук, в которых находились символы жизни и власти.
Высеченное на камне имя бога заключалось в специальный картуш (овал), свидетельствующий о том, что Атон являлся царем над божествами, а в своем земном воплощении соединялся с фараоном.
Чтобы как можно скорее уничтожить основу всесилия традиционного жречества, Эхнатон объявил всех богов Египта ложными, хотя поначалу репрессивных мер в отношении служителей культов и не было. Новый кумир, которому надлежало столь высоко вознестись над прежними, несомненно нуждался в достойных для его значения храмах. Однако фараон внешне вовсе не воевал с Амоном, а просто трансформировал циклопические постройки Карнака в святилища нового божества. В этих преобразованных храмовых пространствах, центральное место заняло изображение простирающего руки-лучи солнечного диска, вокруг которого обвивалась царственная кобра, несущая на извивающемся теле, знаменитый знак анх — «жизнь».
Вплотную с исполинскими колоннами карнакского святилища были воздвигнуты пятиметровые статуи фараона, выполненные в совершенно иной, нетрадиционной для египетского искусства манере, где черты лица и формы тела были гротескно увеличены и напоминали женские пропорции. Эти «андрогинные» изваяния свидетельствовали о том, что «уподобившийся богу» не нуждается в изображении конкретных половых признаков, а, как положено божеству, соединяет в себе оба начала.
Вскоре фараона перестало удовлетворять такое положение дел, когда возлюбленного бога приходилось делить с иными кумирами, и он вознамерился выстроить новую столицу Ахетатон (небосклон Атона) в пустынной местности Среднего Египта, где расположено нынешнее селение Эль-Амарна. Проживая в специально выполненном для него царском шатре, Эхнатон следил за ходом строительных работ, для проведения которых было задействовано огромное число рабочих, ваятелей и наблюдающих чиновников.
На церемонию открытия нового храма фараон прибыл в роскошной золотой колеснице и, лично совершив священные жертвоприношения, обратился с пространной речью к благоговейно внимавшим ему придворным: «…Сам Атон изъявил желание, чтобы для него воздвигли город и храм… Теперь городом будет управлять отец мой — Атон!..»
На каменных стелах, изображающих этот торжественный ритуал, рядом с фараоном можно увидеть женщину, чье имя заняло в истории едва ли не большее место, нежели имя самого религиозного реформатора. Это Нефертити.
Тени за спиной Атона
Дошедшие из глубины веков многочисленные изображения Нефертити позволяют достаточно ясно представить себе эту элегантную, утонченную женщину, чья гордая осанка, изящный профиль и неповторимые туалеты восхищают современных законодателей моды. Черты лица царицы во многих деталях представляются весьма схожими с наружностью самого фараона, что не оставляет сомнений в наличии родственной связи между ними. Но какой именно?
В описываемый период на территории Египта жили представители многих азиатских народов — финикийцы, хетты, хурриты и т.д. В соответствии с историческими данными текстов Священного Писания у северных границ страны, в дельте Нила, еще со времен гиксосского покорения Египта компактно проживали народности, входившие в состав племенного союза Израиль. На протяжении долгих лет ученых всего мира активно занимает тема гипотетической взаимосвязи между установленным Эхнатоном режимом фактического единобожия и религиозными воззрениями протоеврейской общины, проживавшей в земле Гесем. Решение всех этих вопросов требует комплексного подхода.
Задумав сделать коренной поворот в египетских духовных традициях, фараон едва ли мог без опасения положиться на прежнее аристократическое окружение, явно не разделявшее его богоискательские новации. Однако в данном случае ситуация несколько упрощалась, так как его мать, царица Тейе, как и ее брат Эйе, носивший высокие титулы «начальник конницы» и «царский писец правосудия», по мнению многих специалистов, принадлежали к азиатской, а точнее к семитской, народности. Известно, что царица-мать Тейе, имевшая значительное влияние на сына, являлась убежденной сторонницей древнего солнечного культа Гелиополя и приветствовала мистическую, «солярную» концепцию Атона.
Судя по всему, она принимала активное участие в формировании нового двора, поиске надежных сподвижников, на которых молодому фараону можно было бы уверенно опереться. Требуемые кандидатуры подбирались не из числа благородных вельмож, а из простолюдинов и, разумеется, иноземцев. «Я был бедняком, — начертано в гробнице одного из таких нуворишей. — Но царь нашел меня и возвысил…»
Наряду с царицей-матерью основным инициатором насаждения в стране нового культа считается прекрасная Нефертити. Подобная роль «владычицы сердца» фараона представляется абсолютно закономерной, если согласиться с мнением тех, кто полагает Нефертити дочерью Эйе и, следовательно, кузиной царственного реформатора.
Этим родством можно истолковать тайну имени супруги фараона, означающего «прекрасная пришла». Представляется, что здесь может быть скрыт намек на азиатское происхождение Нефертити. Однако при всем этом следует заметить, что верования азиатских племен представляли собой яркий пример политеистического сознания и никак не могли сподвигнуть Эхнатона на установление в стране культа единого божества.
Особняком в этом отношении стоят религиозные воззрения древних евреев, которые, на первый взгляд, во многом совпадают с монотеистическими теориями фараона.
Действительно, существует предположение, что культ Атона имеет западносемитские корни, а само имя его происходит от еврейского «адон», означающее «господин». Подобное впечатление усиливается, если помнить, что еврейское слово Адонай — Г-сподь является первоначальным обозначением понятия Б-г и предназначено для замещения священного непроизносимого Имени.
На протяжении многих лет исследователи не перестают поражаться удивительному духовному созвучию гимнов Атону с напевностью библейского псалма, имеющего порядковый номер 103. «…Он сотворил луну для указания времен, солнцу известен свой запад… Ты одеваешься светом, как ризой, простираешь небеса, как шатер…»
Значительные совпадения усматриваются и в религиозных доктринах Эхнатона и великого еврейского законодателя и пророка Моисея.
Вопрос можно поставить прямо: могли ли среди ближайших соратников фараона-реформатора или среди жрецов нового культа находиться представители израильского племени из североегипетской земли Гесем? Исключить подобную вероятность нельзя, так как события религиозного переворота имели место до знаменитого Исхода, а следовательно, до установления Моисеем строгих монотеистических канонов, связанных с Б-гом Израиля. Однако в гораздо большей степени можно предположить определенную обратную зависимость, учитывая тот факт, что еврейский законодатель долгое время пребывал при дворе фараона, занимал в стране высокое положение и вполне мог ознакомиться с религиозными идеями недавнего предшественника своего повелителя.
Осквернитель благой идеи
Время правления Эхнатона историки называют периодом упадка египетской государственности и значительного ослабления международных позиций еще недавно могущественной державы. Сосредоточив все материальные и моральные ресурсы империи во имя создания находящегося за пределами всего предыдущего опыта (трансцедентного) культа солнечного божества, Эхнатон к концу своего правления не только добивался уникального статуса единственного «служителя истины», но и требовал от окружающих признания в том, что именно он является этой высшей истиной. Если ранее, согласно древней традиции, хранителем вероучения являлось жречество, то отныне единственным провозвестником веры, ее сакральным олицетворением пребывал фараон.
Несмотря на исключительно строгое соблюдение всех мельчайших деталей религиозного обряда служения Атону как движущей силе мира, властелин Египта начал подвергать преследованию сам принцип божественности, заслоняя своей персоной возлюбленного «небесного отца». Продлись царствование Эхнатона еще несколько лет, не исключено, что обезумевший правитель объявил бы свою особу единственным божеством вселенной.
Если на раннем этапе реформирования египетской религии возможно было рассматривать «солярный» культ в качестве символа света и благоденствия, то в конечном счете Эхнатон в глазах своих подданных предстал отступником, еретиком и ниспровергателем самой веры в высшие, божественные силы. Поэтому, формально сделав шаг в правильном направлении — создании универсального монотеистического сознания, Эхнатон, по сути, на долгие века скомпрометировал светлую идею постижения космического миропорядка.
(Опубликовано в газете «Еврейское слово», № 702)
İstəsəm, indi bunları da sata bilərəm, satmıram. Müasirdə nə var ki, nə varsa köhnədə var. O dövrün "Molla Nəsrəddin"ində də real problemlərə ayna tutulurdu"
Nigar İsgəndərova
Ötən əsrin əvvəllərini, Azərbaycan tarixinin 25 illik dövrünü özündə birləşdirən "Molla Nəsrəddin" jurnalının bütün nömrələri bu gün Azərbaycanda yaşayan yəhudi əsilli Eduard Şamaryayev tərəfindən qorunaraq saxlanılır. Birinci sayı 1906-ci il aprelin 7-də Tiflisdə (köhnə təqvimlə 20-də) işıq üzü görən jurnal 1906-1918-ci illərdə Tiflisdə, 1921-ci ildə Təbrizdə, 1922-1931-ci illərdə Bakıda nəşr edilib. Təsisçisi Ömər Faiq Nemanzadə, redaktoru və müəllifi Cəlil Məmmədquluzadə olub. 25 il ərzində 748 nömrəsi (340-ı Tiflisdə, 8-i Təbrizdə, 400-ü Bakıda) çıxıb.
Bəlkə də çoxlarının görmək, oxumaq və toxunmaq istədiyi jurnallara baxmaq, onları səhifələmək eşqi ilə Sputnik Azərbaycan Eduard Şamaryayevin Qobuda yerləşən emalatxanasına baş çəkdi. Şamaryayev deyir ki, o elə özünü dərk edəndən, təxminən 1993-cü ildən bu nümunələri toplamağa başlayıb: "15-16 yaşlarımda "Bit bazarı"nda qədimi əşyalar satıb pul qazanırdım. O zamanlar ingilis alıcılarım da olurdu. Mən onlarla ingiliscə danışırdım, yaxşı da pul qazanırdım. Hələ ondan bir qədər də əvvəl, təxminən 1993-cü ildən məndə kolleksiya yığmağa maraq yaranmışdı. Beləcə, bir çox jurnalları, o cümlədən də "Molla Nəsrəddin"i yığmağa başladım. İstəsəm, indi bunları da sata bilərəm, satmıram. Müasirdə nə var ki, nə varsa köhnədə var. O dövrün "Molla Nəsrəddin"ində də real problemlərə ayna tutulurdu. Görülən eybəcərliklər satirik janrda karikaturalarda əksini tapırdı. Mən onları toplamışam, imkan olduqca oxuyuram da. Yəqin ki, təqaüdə çıxdıqda onları araşdıracağam. Adi bir-iki məktubu oxuyanda belə adama maraqlı gəlir. Bütün bunlar zaman maşınıdır".
Şamaryayev "Molla Nəsrəddin"lə yanaşı, "Birja" qəzetinin də bütün nüsxələrini toplayıb, mühafizə edir. Kolleksiyada həmçinin həmin nömrələrin rəngli variantlarına da rast gəlmək mümkündür. Kolleksiyada həm ərəb, həm də latın əlifbasıyla yazılmış müxtəlif nüsxələr, eyni zamanda dahi rəssam Əzim Əzimzadənin sırf bu jurnal üçün çəkdiyi bütün karikaturalar var. Əzim Əzimzadənin çəkdiyi bu karikaturalar o dövr üçün bir inqilab hesab olunurdu.
Bəs bunları haradan əldə etmisiz, necə toplamısız sualına cavab olaraq Şamaryayev bu haqda geniş danışmaq istəmədiyini bildirib: "Bunları tapmışam. Məsələn, "Molla Nəəsrəddin"i auksiondan almamışam, amma digərlərini auksionlardan da almışam. Elələri olub ki, tullanılıb, mən götürüb saxlamışam, qorumuşam. Məndə olan "Molla Nəsrəddin"in nüsxələrinin çoxu tamdır".
"Camaat tullayanda mən onları yığıram", - deyən Eduard Şamaryayevin kolleksiyaları yalnız bununla bitmir. Onun eyni zamanda marka, teleqram kolleksiyası, qədimi "İncil"ləri də var. O, danışan tarixi toplayıb onu yaşatmaqdan, tanıtmaqdan xüsusi zövq alır. Lakin kağızdan olan nümunələrə digərləri ilə müqayisədə daha həssas yanaşır: "Kağızdan olan kolleksiyaları qorumaq üçün xüsusi qoruyuculardan, vasitələrdən istifadə edirəm ki, onlara qurd düşməsin. Ona görə kağızdan olan nələrisə toplamaqdan qorxuram. Çünki qurd düşəndə deşik-deşik olur. Mənə çatanadək bu nümunələrin bir hissəsini qurd yeyib. Amma əlimə çatanların heç biri sonradan zərər görməyib".
By Nicole Thomas, LTC Matt Jamison, CAPT(P) Kendall Gamber, and Derek Walton
The views expressed in this article are those of the author and do not reflect the official policy or
position of the U.S. Army, the Department of Defense, or the U.S. Government.
On September 27, 2020, intense fighting erupted between Azerbaijan and Armenia when the Azeri military went on the offensive. The Azeris’ objective was to recapture the territories lost to Armenia in 1994. But to understand the underlying reasons for the current conflict, one must look back to the root of hostilities and to the role of other powers in the region.
Figure 1: New map of the Nagorno-Karabakh region as ofIn the 1920’s the Soviet Union established the Nagorno-Karabakh as an autonomous region within the borders of Azerbaijan. Though the land was within Azerbaijan, it was home to nearly 95% ethnic Armenians.[1] The region remained relatively stable until the collapse of the Soviet Union, which opened the door for the inhabitants of the enclave to declare independence. This move resulted in a war between Azerbaijan and Armenia with Russia initially playing a role by providing weaponry and mercenaries to both sides.[2] Russia ultimately brokered a 1994 cease-fire to reduce instability in the region. This cease-fire allowed the Nagorno-Karabakh to achieve military and political independence despite being constrained within Azerbaijan’s borders. But after two decades of little movement toward reconciliation, Azerbaijan and Armenia would remain in a battle over the region, killing more than 20,000 people, displacing millions, and solidifying the ethnic Armenians’ hold within Azerbaijan.
Despite the 1994 cease-fire agreement, there have been 7,000 breaches. But it would be the April 2016, “Four Day War” along the “line of contact” that would mark one of the region’s deadliest. After decades as a frozen conflict, the “Four Day War” demonstrated to the Azeris that their strategic objectives could be achieved by force. And it would be this lesson, along with new military capability and a powerful ally, that would set the conditions for the September 2020 conflict.
This latest war lasted 44 days and left Azerbaijan in control of nearly one-third of the territory in the Nagorno-Karabakh. Unlike previous skirmishes and cease-fire violations, the warfare that erupted in September 2020 included post-modern characteristics and multi-domain combat operations. At only six days into the conflict, Azerbaijan already claimed to have destroyed 250 armored vehicles, a similar number of artillery pieces, and 39 air-defense systems, including a Russian S-300 surface-to-air missile system.[3] Armenian forces faced a persistent threat of unmanned aircraft systems (UAS) that could attrite traditional defenses and minimize their overall defensive capability.
A long, but simmering, territorial dispute set the conditions for the September 27 offensive, but it was the outsized role Turkey played in Azerbaijan that would ultimately tip the scales in the Nagorno-Karabakh conflict. Independently, cultural similarities, military alliances, or economic interests can create a strong bond between countries, but in the case of Turkey and Azerbaijan, these two countries share all three—making it one the most strategic partnerships in the region.
Underpinned by a shared language and culture, the sizeable Azeri diaspora within Turkey creates the sense that they are “one nation, two states.”[4] During the early years of Azerbaijan’s independence from the Soviet Union, the country’s foreign policy pursued a pan-Turkism agenda.[5] This ideological approach strengthened the connection between the two countries and ushered in a new phase in Azerbaijan’s political, economic, and military future.[6]
Azerbaijan’s new independence created the need for it to have allies in the region early in its independence, which would do two very important things. First, it would enter into a 1992 agreement with Turkey that provided military aid, training, and participation in joint exercises; and second, in 1999, the two nations would further cement the Ankara-Baku alliance with the development of shared economic goals. Together, Turkey, Azerbaijan, and Georgia established the Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) oil pipeline, which connects the Caspian Sea to the Mediterranean Sea. This economic alliance provided Azerbaijan with an economic advantage over its neighbors as its per capita income reached its peak of $7,190 in 2011, compared to Armenia’s $3,526 and Georgia’s $4,022.[7] The new revenue stream enabled Azerbaijan to increase investment in its military. Between 2006 and 2019, Azerbaijan invested nearly $29 billion in its military compared to Armenia’s roughly $6 billion during that same period.[8] In the end, it would be a combination of Azerbaijan’s alliance with Turkey and its nearly fifteen years of economic growth as a result of the BTC pipeline, that would give it an advantage vis-à-vis Armenia by rapidly improving military training, readiness, and capability.
Azerbaijan leveraged the economic windfall to field several different types of UAS in the conflict. Among the deadliest and most effective was the Turkish Bayraktar TB2 which carries four MAM (Smart Micro Munition) laser-guided missiles.[9] The Azeris developed an imposing UAS arsenal composed of Israeli loitering munitions, also known as “suicide” or “kamikaze” drones that included the Harop and SkyStriker. They also deployed a locally-made version of the Israeli Orbiter-1K small kamikaze drone and converted a number of their old Russian AN-2 biplanes into ISR or suicide UAS. By contrast, Armenia’s UAS fleet consisted of smaller, indigenous systems focused on reconnaissance missions and is generally recognized as less capable than Azerbaijan’s fleet of foreign UAS.
The armed conflict between Azerbaijan and Armenia highlighted the continued use and effectiveness of unmanned platforms in low-intensity conflict and its ability to transform smaller, less-funded militaries into more lethal warfighting organizations. The use of UAS, particularly by Azerbaijan, included a range of intelligence, surveillance, and reconnaissance (ISR) operations, as well as unmanned aerial attack operations involving a variety of different platforms and munitions. The resounding success of UAS in the Nagorno-Karabakh War marks what many consider to be a turning point in modern warfare. For the first time in recorded history, nearly all battle damage was inflicted by unmanned platforms. The attrition of forces and equipment by UAS led to a decisive Azeri victory.
At the onset of the conflict, Azerbaijan leveraged Soviet-era AN-2 biplanes to deceive and expose Armenian air defenses. Though decades old and intended to serve as traditional manned aircraft, the biplanes’ conversion to unmanned decoys allowed Azerbaijan to conduct low altitude flights into the highly contested environment—and more importantly—into the weapons engagement zone (WEZ) of Armenian air defenses. These improvised UAS were repurposed as decoys and flown to the front lines to force air defenses to give away their location and enable targeting by TB2s.[10] When the Armenian air defenses targeted, engaged, and destroyed the perceived threats, they inadvertently broadcasted their positions to Azeri unmanned aerial attack platforms that flew at higher altitudes—enabling the Bayraktar TB2 and kamikaze drones to destroy higher-payoff targets like the Armenian air defense systems.
These tactics are reminiscent of Vietnam-era “Wild Weasel” or “Hunter-Killer” concepts, where a bait aircraft would fly at low altitude in an attempt to gain enemy contact or draw fire, and a separate trail aircraft maintained enough lateral and/or vertical separation to immediately engage enemy forces that exposed themselves. By leveraging these tactics, techniques, and procedures (TTPs) with an unmanned fleet, Azerbaijan was able to destroy the vast majority of Armenian air and missile defense equipment and establish tactical air superiority with minimal risk to force or mission. It is worth noting that traditional rotary wing assets were not used during these attacks. The high density of ADA systems across the battlefield presented too great a risk for more expensive manned aviation assets.
Shaan Shaikh and Wes Rumbaugh of the Center for Strategic and International Studies (CSIS) provided detailed analysis of how and why Armenian air defenses failed to counter Azeri UAS:
The bulk of Armenia’s air defenses consisted of obsolete Soviet-era systems, like the 2K11 Krug, 9K33 Osa, 2K12 Kub, and 9K35 Strela-10. TB2s flew too high for these systems to intercept even if they were able to detect these relatively small aircraft. Russian-supplied Polye-21 electronic warfare systems disrupted Azerbaijani drone operations but only for four days. Armenia’s Buk and Tor-M2KM air defenses likely downed a few drones, but they were deployed late in the conflict, limited in number, and vulnerable to attack themselves. Armenia’s larger air defenses like the S-300 are not designed for counter-UAV missions and were targeted early in the conflict by Azerbaijani loitering munitions.[11]
In addition to the apparent lack of Armenian counter-UAS (C-UAS) capability, the strikes clearly demonstrated the vulnerability of more advanced air defense systems when faced with an overwhelming UAS threat.
A number of reports indicate that Azeri special operations teams, also referred to as “saboteur groups” by both Baku and Yerevan, infiltrated Armenian territory and occupied vacant houses days before combat operations began. Ethnic Armenians in the local area verified these reports and highlighted that “strange men, not Armenians” had established a presence in the town.[12] After initial UAS strikes decimated Armenian positions and opened gaps in defensive lines, the small groups of Azeri operators were able to seize key terrain with minimal resistance. With the use of UAS, the Azeri saboteur groups were then able to call-for-fire, directing accurate rocket, artillery, and air-to-ground fire onto designated targets. It is currently unknown whether these saboteur groups leveraged any type of manned-unmanned-teaming platform (i.e., a One System Remote Video Terminal equivalent) to receive live video, identify targets, or conduct battle damage assessments. These tactics demonstrated a variety of similarities to NATO operations in Afghanistan, where U.S. Special Operations Forces use unmanned platforms and laser range finder/designators to direct laser-guided and precision munitions onto targets, or sparkle targets to aid in directing unguided munitions onto target.
In the highly mountainous terrain of Nagorno-Karabakh, where movement by dismounted troops is slow, cumbersome, and restrictive for large military equipment like tanks, UAS serve as an equalizer that limits the advantage provided by elevated terrain and the cover and concealment it offers. The inhospitality of the terrain is amplified when small areas of low ground within the rising terrain provide little vegetation for concealment. Outposts and fighting positions in mountainous terrain can be identified and destroyed by UAS outfitted with modern sensor payloads and organic weapons. This is particularly applicable to fighting positions without appropriate passive defense measures (i.e., camouflaging, target hardening, etc.). When UAS do not have organic munitions and another UAS or manned platform is unable to support a remote engagement, UAS can transmit highly accurate grid coordinates to artillery or multiple launch rocket systems, enabling immediate “fire-for-effect” capability that yields accuracy to within ten meters of the intended point of impact.
Video footage demonstrated that forces from both sides lacked training and proficiency in the application of passive defense techniques. Forces were regularly observed operating in the open, remaining static or moving slowly, poorly camouflaged, and aggregating together in tight groups.[13] Robert Bateman, writing for Foreign Policy, asserts that while UAS are a force multiplier, many of the failures witnessed during the war can be attributed to poor training. “Neither [side] seems to have grasped the idea that even the most high-tech tank (or armored fighting vehicle) is only so much scrap metal if you do not have a trained and disciplined fighting force inside those vehicles.”[14] Whether a lack of training or tactical discipline/patience, the cost to Armenia was immense. Video also shows Azeri UAS processing multiple high-payoff and high-value targets and immediately engaging targets of opportunity (i.e., troops in the open and unarmored vehicles) after high-priority targets were destroyed. In an ammunition-constrained environment, attack platforms would traditionally pass on engaging small groups of personnel or non-critical mission equipment. This is an indication that Azeri forces had a robust supply of Turkish air-to-ground missiles and Israeli loitering munitions.
All indications point to Azerbaijan having acquired a substantial portion, if not all, of its TB2s from Turkey just prior to the onset of the war. In the beginning of 2020 alone, Turkey reportedly sold Azerbaijan more than $120 million worth of military equipment.[15] Given the rapid buildup of equipment, subject matter experts have expressed doubts that Azeri forces could have received an appropriate level of training and proficiency on the new equipment in a timely enough manner to conduct such lethal strikes. A reasonable conclusion is that Turkey likely played an expanded role in the attacks on Armenian forces and equipment. Mark Episkopos, a reporter for National Interest, highlights Turkey’s potential role in the war:
There is a mounting body of evidence that the Azberbaijani war effort was planned, coordinated, and in large part executed by Turkey. Military aid from Ankara included, but was not limited to, Turkish Bayraktar TB2 drones, special forces commandos, and Turkish-affiliated Syrian mercenaries. Turkish control over Azerbaijan’s armed forces is so deeply embedded that there are reports of Azerbaijani military officers being fired at Ankara’s behest after criticizing the extent of Turkish involvement in the Nagorno-Karabakh conflict. Turkish president Recep Tayyip Erdoğan’s recent participation at a victory parade in Baku evoked a striking portrait: the two leaders stood side by side, behind them a row of Turkish and Azerbaijani flags arrayed in equal numbers. Indeed, Turkish flags were just as ubiquitous on the streets of Baku as their Azerbaijani counterparts.[16]
The regional implications of Turkish involvement in the South Caucasus are far more compelling than just its apparent “support” of—some may assert “control” over—Azerbaijani sovereignty. With Russian peace-keeping efforts underway for at least the next five years, it remains unclear who will actually control Nagorno-Karabakh and which nation’s influence will dominate the larger South Caucasus region.
In assessing the lessons that we have identified in this conflict, it is important to consider the overall context in terms of making a realistic determination as to the applicability of these lessons to U.S. military planning. While the conflict took place between two state actors, they do not share the same capability as near-peer competitors to the United States. Therefore, the operational and strategic choices each country made could be vastly different from a conflict between the U.S. and a near-peer. Neither has an air force that could realistically compete with the United States Air Force. Peer competitors like Russia and China would not be expected to fight in the same way as Armenia and Azerbaijan.
Additionally, non-state actors such as terrorist groups will employ UAS in different ways than state actors. While it is safe to assume that they will lack the air power of a state actor, they can achieve tactical air superiority in limited circumstances.[17] State actors that lack the air capability and capacity of peer competitors will similarly look to identify weak points where UAS can be applied to gain asymmetric advantage. Russia and China can be expected to augment manned systems with ISR missions and targeting support while also engaging in manned-unmanned teaming. While the U.S. military may not face Russian or Chinese forces in direct conflict, proxies around the world should be expected to employ their systems and TTPs at a similar level of capability.
For the DoD to truly internalize the lessons that have been identified and move them to the lessons learned column, it is necessary to consider what these lessons mean for the United States in future conflict. Put another way, how will adversaries employ these UAS threats against the Joint Force? Both peer and non-peer adversaries will use UAS to seek asymmetric advantage against the Joint Force. They will leverage hard to detect nap-of-the-earth flight profiles while masking radar cross sections to exploit weaknesses such as non 360-degree sensor coverage and man-in-the-loop command and control (C2) systems. They will seek ways to multiply effects such as through SEAD. It is generally recognized that most advanced air and missile defense systems are not designed to defend themselves against the full spectrum of threats. This will remain an issue until short-range, point defense systems such as the Army’s M-SHORAD or Iron Dome are deployed within a layered defense. Additionally, peers will employ complex attacks. UAS may not be the threat in terms of an end unto itself; these systems will also be employed as one component of a threat that includes ballistic missiles, cruise missiles, and air-to-ground-missiles. They will combine manned and unmanned teaming and swarm tactics to clutter the operational environment and attempt to overwhelm operators with decisions and engagement sequences.
The Department of Defense’s first C-sUAS Strategy was approved in December 2020, establishing a framework for dealing with the C-sUAS challenge along a spectrum of hazard to threat in three distinct operating environments: homeland, host nations, and contingency locations.[18] To fully assess how the Department of Defense should respond to the lessons that have been identified from this conflict, it is important to consider whether and how the recently approved strategy addresses them in its current form.
As developed, the DoD strategy enables an array of potential technical solutions in order to address a wide variety of threats. These solutions include kinetic and non-kinetic systems ranging from directed energy to jammers to projectiles. Central to this is a C2 architecture that facilitates interoperability across the Joint Force as well as with international partners and other federal agencies.
Also underway – and stemming from the strategy – is a Joint Training Concept that covers the spectrum from understanding what sUAS are and how to deal with them to long-term development of the C-UAS Training Academy with the Army’s Fires Center of Excellence. Portable, online courses will augment existing programs of instruction within the Military Services.
The DoD strategy also facilitates a three-pronged approach to keeping pace with a threat that is clearly evolving rapidly. First, it directs proactive coordination with the intelligence community in order to identify intelligence requirements so that the Joint Force can stay ahead of the threat before it is demonstrated on the battlefield. Second, the Department will leverage existing science and technology investment to expedite the development of innovative solutions through partnerships with industry, academia, and research facilities. Third, the operational requirements that dictate the key performance parameters that future C-sUAS capabilities must meet will be updated every 18-24 months to pace the threat. All of this is centered on an enterprise approach – across the Department and beyond – with the Joint C-sUAS Office in position to unify the overall effort.
The DoD strategy builds the train, but the implementation plan drives it. The importance of the strategy lies much more in the Department’s ability to flesh out the tasks that fall under its three lines of effort (Ready the Force, Defend the Force, and Build the Team) than in the text of the strategy itself. This implementation plan and assorted, supporting efforts provide the depth and flexibility which will be paramount in enabling the Department to defeat UAS threats.
Going forward, what steps should the Department take in response to ensure that it has a trained Joint Force with a suite of solutions that can protect personnel, facilities, assets, and missions from both current and future UAS threats?
The improved capability of UAS combined with decreasing price points has lowered the barrier for entry into conflict in the air domain. The relatively low cost and high capability of these systems provides smaller states and non-state actors the ability to change the status quo. Countries such as Azerbaijan now have improved access to air power, which in turn has upended existing notions regarding traditional air dominance. Azerbaijan’s preparation for and execution of the recent conflict in the Nagorno-Karabakh provides a blueprint for state and non-state actors alike to easily modernize their military forces and rapidly augment air operations. The decreased personal risk and stand-off capability have altered the calculus for conflict, potentially increasing its likelihood and opening the door to the renewal of previously frozen conflicts. The United States military needs to heed the warning of Nagorno-Karabakh in order to effectively prepare for the battlefield of the future. However, the DoD must not simply look at tactical lessons learned from this conflict. The Department must also consider the wider strategic implications it suggests such as the likelihood for other frozen conflicts to heat up amid the clear benefits this low cost, low risk capability can provide to countries looking to change their fate.
[1] Council on Foreign Relations, “Global Conflict Tracker,” https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/nagorno-karabakh-conflict.
2 Ibid.
[3] David Hambling, "The ‘Magic Bullet’ Drones Behind Azerbaijan’s Victory Over Armenia", Forbes, 2020, https://www.forbes.com/sites/davidhambling/2020/11/10/the-magic-bullet-drones-behind--azerbaijans-victory-over-armenia/?sh=762b36f5e571.
[4] Kevork Oskanian, “Turkey’s global strategy: Turkey and the Caucasus,” Report, London School of Economics and Political Science, 2011, p. 26.
[5] Ibid, Kevork
[6] Ibid, Kevork
[8] World Bank, https://databank.worldbank.org/reports.aspx?source=2&series=MS.MIL.XPND.CD&country=ARM,AZE,GEO, (figures are in U.S. dollars)
[11] Shaan Shaikh, "The Air And Missile War In Nagorno-Karabakh: Lessons For The Future Of Strike And Defense", Center For Strategic And International Studies, 2020, https://www.csis.org/analysis/air-and-missile-war-nagorno-karabakh-lessons-future-strike-and-defense.
[12] Ron Synovitz, “Technology, Tactics, And Turkish Advice Lead Azerbaijan To Victory In Nagorno-Karabakh”, RadioFreeEurope/RadioLiberty, 2020, https://www.rferl.org/a/technology-tactics-and-turkish-advice-lead-azerbaijan-to-victory-in-nagorno-karabakh/30949158.html.
[13] Shaikh, "The Air And Missile War In Nagorno-Karabakh".
[14] Robert Bateman, “No, Drones Haven’t Made Tanks Obsolete”, Foreign Policy, 2020, https://foreignpolicy.com/2020/10/15/drones-tanks-obsolete-nagorno-karabakh-azerbaijan-armenia/.
[15] Andrew Bowen and Cory Welt, Azerbaijan and Armenia: The Nagorno-Karabakh Conflict, CRS Report No. R46651 (Washington, DC: Congressional Research Service, 2021), https://crsreports.congress.gov/product/pdf/R/R46651.
[16] Mark Episkopos, “Nagorno-Karabakh and the Fresh Scars of War”, The National Interest, 2020, https://nationalinterest.org/feature/nagorno-karabakh-and-fresh-scars-war-174690.
[17] Keri Chavez and Ori Swed, “An Allegory of Cave: Innovation and Terrorist Drones,” U.S. Army War College War Room, August 27, 2020, https://warroom.armywarcollege.edu/articles/terrorist-drones/. See also Jules “Jay” Hurst,” Small Unmanned Aerial Systems and Tactical Air Control,” Air & Space Power Journal (Spring 2019).
[18] Department of Defense, Counter-Small Unmanned Aircraft Systems Strategy, 2020, https://media.defense.gov/2021/Jan/07/2002561080/-1/-1/0/DEPARTMENT-OF-DEFENSE-COUNTER-SMALL-UNMANNED-AIRCRAFT-SYSTEMS-STRATEGY.pdf.
What the United States Military Can Learn from the Nagorno-Karabakh War | Small Wars Journal
