Imrujnə tolışə poeziyədə ənıvıştə nəslon (sələfon) təbii şiklədə iyəndı əvəz kardə tojə nəslon (xələfon) hestin. Poeziyədə de cəsorəti , de ıştə təbii ilhomi əhandon dığəti cəlb kardə şaironədə qıləyən Bəhram Şəmse.(1972).
İdeoliji təzyiqonku ozod bıə ın sənətko həm davardə əsri, həmən ısətnə 21 - nə əsri sıftəonədə de ıştə orijinələ şeirə uslubi, de tojə bədiiyə məntiği, de ıştə vorə sənəti poeziyə aşığon nəzədəye.
B. Şəmsi bə şeir- sənəti ğəlbən anqıl bey, əhandon , həmən ıştən dıliku davardə fikfamon de məhorəti ifodə kardey qıləyən nəticə çemiku iborət be ki, davardə 2020- nə sori əv “Tolışi iminnə şair” vıjniə be. In ovandəti təsadufi nıbe, şairi ıştə ofəyəvonətiədə nığılə hissiyaton ifodə kardey, bə bədiiyə səkışton omey səbəbbıə. Çemi ən çokə subut muəllifi ımsor- 2021- nə sorədə bə mehtərəmə əhandon edaşdəbıə ın kitobe. Çe kitobi məzmun iyən co məziyəton həxədə mulahizə votey ehtiyoc heste.
*
Bə kitobi iminnə fəsli "In kinə tıni i tuj bəkışte, çımı balə " nom doə bıə. De qılə kəşpərinə ilhomi nıvıştə bıə ın şeironədə əmə Bəhrami bəni əsl məhəbbətə şairi vindedəmon. Bə rujən, bə şəvən de ıştə eşği jiyə aşiğ ıştə dardi, həyəconi, ıştə savdıə taleyi hiçkiku niyon kardedəni, çe əhandi simoədə əsl dardkəşi vindedə, boəy ıştə dıli bəni sufrə okardedə. Ko bə vırədəye ki, bo əyo- bo aşıği i dəğəən asudə jimon ni :
--Qirəm mıni eşğiku i ləz diyəro bıkoş,
Ruf çemı şinə coni lıskə-lıskə tərk bakay.
Boçi jıqoye? Muəllif , əlbəttə, ıştən çemi cəvobi doydə:
-Az tıku diyəro nim...tı çemı nəfəsədəş...
Səyku- bə po bə ıştə yo anqıl bıə aşığ ıştə jimoni kon ruji bə yod vardedə, əyo ıştə pəvəndi vindedə, əyo de ıştə yo anqıl bıə qıləy co dınyo vindedə. Vaxt hestebe əzizə inə bəştə avlodi bı holi, eqıniyə eşği kəşəyonku dılo əsuti, əvoti:
-In kinə tıni i ruj bəkışte, çımı balə.
Bə eşğ eqıniyə aşığ çok bəsə dəşedə ki, əv nəinki bı dınyoədə, hətto miadədən ıştə yo yodo benıbəkardey:
...Jıqo məzın, az mardim, tınım çe yod bekarde.
Az çe Bəhram Şəmsi veynə məhəbbətə şeironədə yolə ustod M. Fuzuli (XVİ əsr) lirikə ğəhrəmoni eşği-məhəbbəti əloməton muasirə formədə ifodəon vindedəm.
Şair ıştə ofəyə obrazi-Aşıği eşği şiddətin doyro çokə bədiiyə vasitəon peydo kardedə:
- Ha maştəsəən ıştı nibıəti çəş-dimi maç karde- karde oğo bedəm...
Iştəni yodo bekardə aşığ bə dınyo de yo çəşi edəsedə, demiən ıştəni hərəbəxt zınedə."Dard bıdəm tı, dardım tı" əğidədə bıə lirikə ğəhrəmon de yo i kərə sırey bə ıştə yolə dılvandi hisob kardedə.
*
B. Şəmsi eşği ğəribəti bımədəye ki, ve vaxti i jə dılon bə iyəndı ğısmət bedənin, əmmo bo iyəndı hejo vəşedən. Jimoni hukm bə dıli hukmi tərs beədə de faciə orəxedə:
-Çiç bakam ə şoyəti ki, Peşı bomı dard bəvarde ...
Iştə umri jıqo jidəm Iştı fikri karde-karde...
"Hejo votedəbiş ki, tı çımı dıliş "("Qınoko tıniş") votə ə kinə jimon, ətrof muhit jıqo ovaxtedə, əvən ıştə sıxanisə mandəni, ıştə eşği ğıbon doydə. Əmmo har aşığ bəni Bəhrami ğəhrəmoni bəştə eşği sodiğ mandəni, Bəhrami lirikə ğəhrəmon de ıştə bəfo məşhur Sarı Aşıği bə yod dənoydə:
--Tıku qıləy ricom heste, kinəlim,
Çemı eşği hejo bə barz bıqətiş.
Xıdo nıko, çemısə rə bımardoş,
Iştə palu bomı vırə oqətiş...
Imruj cəmiyət həddo ziyodə siyosi bıə, ictimoi- iqtisodi vərdişon qərqine, ni- nıbiyəti bə sa mehnət dənoəşe odəmon. Nuni, yurdi dard cəmiyəti bərk norohət kardedə. Jıqo zəmonədə insoni eşği barədə, insoni daxili aləmi həxədə de barzə sədo sıxan kardey ədəbiyoti, poeziyə cəbhədə ve xəyə koye, bə insoni , bəçəy eşği doə yolə ğıyməte.
Bəli, insoni eşğ har mehnəti dılədə bəpe barz bıbuy!
*
Bəhrami lirikə ğəhrəmon de ıştə musbətə keyfiyəton orijinəle.
Çeəy bə həsrəti, bə hicroni nıvıştə bıə ve- ve şeironədə məhəbbət, aşiğon daxili hiss-həyəconon de sərisofə buduə osaməyon tərənnum bedə. Əmma Lirikə ğəhrəmon məyus ni, ıştəni məğmun, bədbəxt zınedəni, de ıştə eşği har əzobi hərəbəxte, hətto bəni Məcnuni pəvəndi boəyo dastnırəsə bıboən, əv ıştə eşğiku qardedəni :
-Bəhrami eşğ sə əbini,
Rohət bıbi vanqonədə . ("Bınəv bomı har tonədə")
Bəhram ın həsrətə şeironədə çe yo obrazi jıqo ofəyedə ki, əmə bə aşiği , həm bə məşuği bəni coninə, pokəvonə insoni həm heyrət kardedəmon, həmən ğibtə. ...
-Bı ko ve heyrətədəm,
Tı bəmı zulm kardeku, az bəmeku si nıbim.("Az ıştıku si nıbim").
Çe cur piyəy,jəqo bətı aşığim,
Çə rujiku voşim,voəm,çəvşığim,
Tıni mıku bardə roon siyo sığim,
Çe rə yodo bekardedəş odəmi?
Jimoni ğəror bəsə dıli ğərorisə ve- ve ğətiye, beəmone. Ve vaxt yo bə co kəsi ğısmət bedə, aşığ isə de co qılə xıdobandə bo jiyey məhkum bedə. Demi məhəbbəti umur sə bedəni əmmo. Dılə dojon tosə oxo dəvom kardedən. Aşığ həm ıştə xıyzoni jimoni jivneyro məcbure, həmən ıştə dılədə kanə eşği vıjivnedə. Çunki dıl təylə qujd ni ki, əy bəni pəni de çəxo bıbıri , şodəy…
B. Şəmsi məhəbbətə şeironədə bə coəti, bə hicri ifodəon tojə nəfəs doydə:
- Tosə maştə erəxdəş bə şəlmoni,
Çe boloşnə har tərəfon nəm bedə.
Bə kulinco jəydə dıli sutəyon,
Con dəjədə nalə bıjən kəm bedə. "Ğəm bedə ").
Adətən bə dınyo inson fot beədə mandəkəsonku çeəy qınoon baxşey rico kardedən. Şair ıştə savdıə şeironədə ın adəti bə yod vardedə, təsirinə səhnəon bə miyon noydə:
-In hicron, ın həsrətədə
Az bımardom,bıbaxş mıni"("Bıbaxş mıni").
Səmimi votə sıxanon çe lirikə şeiron bə əhandon dıli nıştey əsos səbəbe. Əhand nıvıştə şeironədə ıştə əhvoli, rufi aləmi sənibəton jiyedə. Aşığ bıə dıl bə həmə dınyo bəni sırdo diyə kardedə. Bəhramiyən de ıştə eşği bə kuloki, bə kuçə, bə dınyo, bə rujon, bə şəvon həsr kardə savdıə şeironış veye. Imoni hande-hande əhand bə aşıği ğəmxo beşedə.
Yolə məhəbbət, çeəy hucubətədə bə aşıği coni dıçobıə dardı-bəloon insoni filosof, dınyo dardkəş kardedə. Bəni klassikə şairon Bəhramən ıştə eşğədə hicriku, coətiku çanə şikaton bıkoən tarsedəni, əksinə, de savdı, de dınyo dardon ha ruj qıley-doğ bey pidəşe:
- Tıku omə dardi ğıbon bəşem az,
Nomış darde,ıştən bomı dəmone.
Jıqo məzın, ıştıku si bəbım az,
Çımı dardi bakam məkə, əmone ...
*
B. Şəmsi ofəyəvonədə əxlaqiyə, ictimoiyə şeironən xususi qıləy vırə qətedə. 20-21-nə əsrədə çəşon vədə davardə bıə yol-yolə hadisəon şairi poetikə nəzəku bə kəno mandedəni.
Xususən tojədınsoxte siyasəti nəticədə kişvərədə ofəyə bıə mənəviyə mənzərəon Bəhrami çe kitobi “Dard volo kardedəm” nomi jiyo doəbıə fəslədə bı tipədə bıə şeironədə ıştəni bariz şiklədə bə buruzə doydə. Milliyə rostbemoni bə çəmə milliyə fami vardə lıvemon bəni sıə xətti davardedə.
"Zıvon çəmə ğəyrəte","Əvəsorə tolışim","Həni çiç bıvotom?","Bəlelə do kıve bəs?",In zəmin","Çiç bıkəm?",Xıdolima,ın milləti dard çiçe?""Çemı nom","Əmone,millət" iyən co şeironədə əmə Bəhrami ıştə mənsub bıə tolışə milləti milliyə həxon bədiiyə şiklədə mudafiyə kardə bəni qıləy sıxani canqəvari vindedəmon. Şair :
- De fəxri ıştə nom harco votəme,
Az tolışim, az tolışim, tolışim .- votedə, tolış bey iminnə əlomət bə tolışə zıvoni xıvand beşeyən boştə , bo avlodon jimoni amal hisob kardedə ."Bə Şukrani nəsihət"şeirədə şair nıvıştedə:
- Hələ ve sıxanım heste,quş bıdə,
Iştə rəği- rişə hejo barz bıqət.
Az ıştə vətəni,inə zıvoni
Bətı asbardedəm,əmonət oqət...
"Həzo sore"şeirədə muəllif bəştə xəlği tarixi poetikə ekskursiyə kardedə. Bəni "Bəştə rəsey zındənima" ifodəon tolışə xəlği bəştə budoə orzuon nırəseyro ıştən ıştəni, ıştə xəlği məzəmmət kardedə.
*
Umumən şairi bitovə ofəyəvonəti tolışə rostbemonə hərəkati qıləy zumandə təsire, bıvotomon, səhv əkənimon. B. Şəmsi ıştə əxlaqi, ictimoi şeironədə bə nığılə dumoton şedə, bə fəlsəfi poeziyə meyl kardedə, de xusyəton şairi ofəyəvonəti çeəy bəştə komilə devri rəseyku xəbə doydə.
"Dınyo sədo","Lolim,korim",'Həni çiç bıvotım","Bə Xanəli Tolışk 80 sini","Çand vaxte ıştəndə nim","Dınyo"," i. c. şeiron şairi bə jimoni, bəçəy hadisəon nığılə muşahidəon səkıştəye. Iştənən bı tipədə bıə şeironədə şair bəni qıləy filosofə aşıği bə ətrofi, bə dınyo nəzə səğandedə. Şair, fik bıdən, de ıştə "Dınyo" şeiri bı mevzu çekonə vojə rəvişəti vardedə:
-Hakənə sərəsniş çiçe çəy piey,
Hejo hənək bakaş de nozi əçəy,
Hiç çəş əkəniyən ıştı rozi bey,
Barışte, bərıjne har xonə dınyo.
Şair həxədəy:bə dınyo qardışi əleyh beşə kəson, bəştə taxti-taci peştpur bıəkəson bə xəlği marağon xəyonət kardəkəson i ruj xəcil bəben, çeəvon taxti-tac vırtı- volo bəbe.
Şairi "İnəlim","Əmməlim","Bə Şukrani" şeironədə esəboy inə, pıə, zoə -- insonon nezətiku şairi jiyə hərəbəxtəti, zəmoni şairi amonədə noə məsuliyət tərənnum bedən, dardı- dılonədə şairi avlodə ğarz təhlil bedə, hartərəfinə dıli sehbəton bardə bedən. Çe şeiri əxlaqi səkıstəon bo umri har mərhələdə həm bo şairi, həmən bo əhandon ve- ve foydənine...
*
Bəhrami təmsilonədə qıləy muasirəti vində bedə. Məlume ki, təmsilə janrədə sərost votey mumkun nıbıə mətləbonku qəp jəydən, yaən hırdənon de təbiəti oşno bedən, bə təbiəti mehrı- məhəbbət tərbiyə bedə. Ne, Bəhrami təmsilonədə çəmə ımrujnə jimonədə, cameədə ıştəni nişon doə, çəmiyətədə mohkəm vırə qətə rışvəxorəti , dızdəti, bə devləti xəyonət , ğohumbozəti, millətvonəti, kapitalizmi aybəjorəti, yəndı ancey- ebardey, vəkilon, məmuron, rəhbəron bə xəlği biqonəti...həni çiçon bərk tənğıd bedən , bə satira tiy tuş bedən.
"Sıbıj" təmsilədə xunpeşomə Sıbıj, "Deputatə Xuq" təmsilədə bə vişə əhli ( bə cəmiyəti) yod- yabu bıə Xuq,"Mor de Bəbəzoxlə" təmsilədə odəmbəhə-bəbəzoxlə bəhə Mor," Rıvos de Hırsi" təmsilədə bo vəzifə, bo rəyosəti , bo hardı- həşi sınov şə Rıvos, Hırs bə satirə otəş qətə bedən.
"Vişə xıvandon" təmsil lap ımrujnə sosialə şəbəkəonədə şə hesbəson bə yod dənoydə: Kiye çe yurdi əzəli sakinon? Meymun, Şəğol, Həvuş, Sıpə, Kıtı—həmə vişə həyvonon bə yurdi xıvand beşedən, hətto "Ğədimə kitobono" misalon vardedən. Əmmo vişə potşo Şir ğəzəbnok beədə, nərə kəşeədə,"kanə tarıxəvonon" meydoni tərk kardedən, hay bə qıləy hılı- dır dəşedən.
In təmsilon həmə de otəşinə sıremoni muşahidə bedən...."Hırsi ğəror" təmsilədə hakimiyəti zəbt kardə Hırsi, Şəğoli, Rıvosi taxt-taci bəyəndı asbardeyku sehbət şedə... Jimon bə har kəsi Bəlo vardedə. Kıtıən ıştə balə ve piyeyku hardedə.
Bəhrami təmsilon çəmə jimonədə konkretə hədəfon hesteşe.
Çeəy təmsilonədə yumor, tənə, ğırmocinə sıremon hakime. Muəllif dınyo klassikonku xəyli təmsilon bə tolışi tərcumə kardəşe: ("Pəsəbalə de Vaqi", "Mudir iyən Suk" i. c.)
*
B. Şəms bəni klassikə tolışə şairon ( Z.Əhmədzodə, T.İlhom,Vəlişah, X.Tolış, Ə.Nasir, B.Ruşin, A.Bayrami, C. Lələzoə iyən c.) Tolışon hırdənonən yodo bekardəni, xəyli əğılə şeiron nıvıştəşe... Çımon dılədə mənoynə, bə hırdənon səviyə, bə çəvon marağə dınyo munasibə şeiron kam nin.Iştənən çe Bəhrami hırdənə şeiron veyni çoke ki , de konkret hodisə anqıl bedən . Imən bə şeiri ləzzət vardedə., əğıli təsəvvur konkret conəvə səpe cəm bedə, dığəti okırnedə.
"Kijə şəkil","Təte, təte","Kumeyjə" i.c. təsviri xarakterədə bıə şeironədə vətəni təbiət, pərəndəon aləm bo əğlon obedə, təğdim bedə, ıştənən əğlon fikfami səviyədə."Həşi","Ovşum","Şonəpapul","Soğnə"" ,"Kəse","Kələm "şeironədə çe əğlon maraği nəzəku dınyo elementonku sıxan şedə. Məsələn, əğıl kəse həxədə jıqo qəp jəydə:
Iştənış şodoy bə ov,
Lap bə ruy nığılə şe,
Çanədə vanq kardıme,
Həni bə daşt beneşe.
"Əvəsor omeyədə " şeirədə əvəsori seymoni reçinətion qılə- qılə aşmardə bedə, əğlonku reçinəti ruf ofəyedə. Imən bo sərzəmini eşği qıləy əsose...Bə mahni oşə ın şeirədə ve xosə ritm, ahənq heste:
Pərəndon pəre- pəre
Bahanden:"Əvəsore!"
Ru oveyzon pebəşe
Bə dıyo sıre- sıre,
Əvəsor omeyədə.
"Bışəmon bo hındıli" şeiri bəni nəğıli qəp jəy bedə, çe vətəni teğonən bə əğlon ğıymətin edaşdə bedə. Şairi ıştə avlodon simoədə bə xəlği əğlon məhəbbəti hiss nıkardey bedəni. De səmimiyə dıli nıvıştə bıə "Kinəm,""Bo Şukrani po qəte","Fatimə"," i. c. şeiron bə dıl nıştedə, boə- hovə monasibəton bo əziz qəteyro çiçon kardey lozime, nuşu dodə.
"Vətən" şeiri deştə nığılə məzmuni, bədiiyə xisləti bə həmə dərsəkitobon eğandey loyiğe. Əy handədə A.Səhhəti "Vətən" şeiri bə yod dəşedə...Şairi bə vətəni bastə osaməon çə şeiri moyəku, məzmuniku omedə. Bəhram şeiri poetikə obyekti zahirən bə hədəf qətedəni, çə şeiri mənoədəy çeəy niyət, ğayə...
-Vətən nemek, vətən nun,
Vətən nəfəs,vətən nun. ...
Vətən ğeyrət , hınəye,
Vətən çəmə inəye...
Bəmı jeqo omedə, B. Şəms ıştə istedadi bo hırdənə şeiron nıvıştey həsr bıko, çəmə ədəbiyot, çəmə hırdənon tikiyən mənən zənqin bəben. Şairi dınyofam, istedaisəmt bimi tam imkon doydə.
*
Tarıxədə yolə istedadon jimoni təcrubə nuşu doydə: çeəvon rə- di bə yolə janron ovardey daxili, praktiki qıləy ehtiyoc zınedən. Bı mənoədə B. Şəmsi "Səvalon" nomədə bıə poemə janri ovardemon qıləy zəruriyə hole.
Çap bıə vəsləon nişon doydən ki, poemə bə tolışə xalği ( bə Azərboyconi ) cənubi dardi həsr bıə. Vəsədə şair bə yolə vətəni səlom doydə, ım, muəllifi bəştə ğədimə yurdi benəhoyətə məhəbbətiku xəbə doydə.
"Dədəmzoə , boy bə Tolış" hissədə muəllif ıştə vətəni tərk kardə, ıştə vətəni dastonədə haştə bə vətənə avlodon ovardede . Həminə vəslə de çəmə devri problemon həmohənqe.
-Bə səcdə şə sə çəməne,
Təyli mandə kə çəməne,
Bəştə dışmen boə çəməne,
Dədəmzoə , boy bə Tolış.
Poemadə bıə ın xitobon , ovardemonon bə ımrujnə cıvonon sərosə bedə ki, yurdi bo nuniro,variro şonıdən, bəştə yurdi xıvand beşin. Şair bəni Şəhriyari de Səvaloni dardı-dıl kardedə, de çəşi vindəyon ğıyoməti əlomət zınedə:
-Bıvindoş ki, qıləy xalği Sədo eşə, zıvon lole.
Bıvindoş ki , bərkə vanqi Qəpbıjəni sıxan kole,
Bıvindoş ki, mərd şikəste, Ənə əyo nomerd yole,
Səvalon , ıştı vindey Ğıyoməti əloməte.
Bəs çiç karde lozime? Şair jıqo ro nuşo doydə:
- In teğinə maftulon Oj bıkən, tınə Xıdo.
In parçinon əmənış Çe yəndıku co karde...
Vətəni iyəti, bitovəti, poə- poə bıə vətəni faciə bın lirikə poemədə qirdəcəl formədə ifodə bedə. Bəmı jıqo omedə ki, muəllif bın poemə iyən obəqarde. "Səvalonə" poemə idomədə şairi orzu kardə bo iyəti ıştə coni fidobıkə insonon bədiiyə obrazonən, ğəhrəmonətiyonən bəvindemon.
Bəhram Şəms ıştə 50 sinni ərəfədəye. Şairi nıvıştəyon, kifoyət ğədər zənqin bıə ofəyəvonəti təsdığ kardedə ki, əv ıştə jimoni de ləyoğəti, de barzə amalon jiyedə, bə həzo-həzo həmvətəni dıli, fami ruşnə səğandedə. Kitobı mubarək, nimə əsrə sinni mubarək, Bəhram boli.
2021- nə sor, yanvar.
CAMAL LƏLƏZOƏ, tənğıdəvon.