Аткъай тувгъанлы 110 йыл битегенликге
Янгыз атын айтып къойсанг да, бютюнлей халкъы таныйгъан язывчулар кёп ёлукъмай. Аткъай Гьажаматов буса шолай язывчуланы арасында гьюрметли ерни тутагъаны негьакъ тюгюл: ол бай чебер яратывчулугъу булан охувчуланы сюювюн къазангъан шаир, прозаик, драматург, таржумачы. Ол къумукъ халкъ авуз яратывчулугъун ва адабият варислигин жыйывчу ва ахтарывчу гьисапда да кёп иш этген.
Аткъай XIX асрудан берли Дагъыстанда ва Темиркъазыкъ Кавказда аты данггъа айтылгъан Гьажаматовланы тухумундан Эндирейде тувгъан. Ону атасы Абдулгьакимни анасы Быкъый таргъулу къоччакъ Сарсакъны къызы болгъан.
Он тогъуз йыллыкъ чагъында педагогика техникумну битдирген, шо заманларда адабият булан машгъул болма башлагъан. Аткъайны башлапгъы шиърулары «Ёлдаш» газетде чыгъа.
30-нчу йылларда халкъны охума-язма уьйретмек, культурагъа къуршамакъ учун юрюлген культура гьаракатда Аткъай да жагь кюйде ортакъчылыкъ эте. Оьзю шо йылларда язгъан очерклеринде ва оьзге асарларында язывчу яшавну социалист ёлда янгыртывну идеясын къасткъылып яйгъан.
Аткъайны яратывчулукъ къысматында дагъыстан совет адабиятыны оьсюв ёлуну кёп янлары гёрюнюп тура десе, янгылыш болмас. Неге тюгюл, ол шо ёлну башлагъанланы ва узатагъанланы сыдыраларында жагь кюйде чалышгъан.
70 йылгъа ювукъ мезгилдеги шо чалышыв нечик асувлу болгъанны тюпде къысгъаракъ эсгерилип гетеген шу маълуматлар да арив гёрсете:
А. Гьажаматов СССР-ни язывчуларыны биринчи съездини ишинде ортакъчылыкъ эте; ол дагъыстан язывчуланы бир союзда бирлешдиривде чалыша, сонг шо союзну правлениесини члени, къумукъ секциясыны ёлбашчысы, союзну консультанты болуп ишлей; 1934-нчю йылдан тутуп ол СССР-ни язывчуларыны союзуну члени: 1958-нчи йылда А. Гьажаматов РСФСР-ни язывчуларыны съездини ишинде ортакъчылыкъ эте ва РСФСР-ни язывчуларыны правлениесини члени болуп сайлана. Ол – Дагъыстанны халкъ шаири, 1971-нчи йылда огъар С. Стальскийни атындагъы Дагъыстан республиканы савгъаты бериле. А. Гьажаматов «Гьюрметлев Белгиси» ордени, медаллар, гьюрметлев грамоталар булан савгъатлангъан.
А. Гьажаматовну пагьмусун биринчилей эс этгенлени гьакъында айтгъанда, Эфенди Капиевни сёзлери айрыча тергевню тарта: «Аткъай – адабиятгъа оьз сеси, оьз ихтиярлары булан гелген сийрек ёлугъагъан пагьмулу адамланы бириси», – деп язгъан ол. Камил Солтанов да булай яза: «Отузунчу йылларда къумукъ адабиятгъа къошулгъан бары да яш шаирлер йимик, Аткъай да янгы яшавдан къуванып, эсгиликге оьжетлик булан хыйлы къужурлу асарлар яратды. Бара-бара ол, къумукъ адабиятны аслу вакиллерини бириси болуп, савлай Дагъыстангъа танылды».
Къоччакъай Жамалдин, Гь. Цадаса, Т. Бийболатов, А. Баширов, Н.Ханмурзаев, И. Кьурманалиев, А-В. Сулейманов, А. Фатахов, А. Гьажиев булан янаша Аткъай поэманы жанрын оьсдюрювде-тюрлендиривде кёп иш этген.
А-В. Сулейманов, Ю. Гереев ва башгъа язывчулар булан бирге А.Гьажаматов повестни жанрында да яхшы асарлар ярата, 1934-нчю йылда чыкъгъан «Тупав» деген повесть ва айрокъда 1943-нчю йылда язылгъан «Мен оьктеммен» деген хабар Аткъайны пагьмусун айрыча ачыкъ этип гёрсете.
Очеркни жанры лап къыйын жанрланы бириси санала. А. Гьажаматов буса 30-нчу йылларда янгы аякъгъа туруп гелеген дагъыстан совет очеркни кюрчюсюн салгъанланы бириси бола.
Дав йылларда язылгъан (1942-нчи йыл) «Болат къапгъын», «Ансар» деген патриот драмаларын, сонггъа таба язылгъан «Гелинлер», «Сотав булан Рашия», «Акъ гёгюрчюн» деген пьесалары Аткъайны драматург гьисапда да арив суратлай.
Орус язывчу А. Перевалов да язгъанлай: «Аткъай оьзюню уьстюнде ишлемеген жанрны тапмагъа къыйын». Шо негьакъ тюгюл: язывчу яшавну бар чакъы генг къуршама къаст этген, ону учун буса адабият жанрланы тюрлю-тюрлюлери тарыкъ бола. Аткъайны пагьмусуну чомартлыгъы да, гьар ерде не жанр къыйыша буса, ону къоллама имканлыкъ берген.
Аткъайны пагьмусу давдан сонггъу йылларда айрокъда бек чечеклене. Бу вакътиде де о бары да жанрларда ишлей деме ярай ва ол нечик оьрлюклеге етгенни гёрсетмек учун охувчугъа генг кюйде белгили дагъы да бир нече асарын эсгерип къояйыкъ: «Рабият», «Къубагийик мююзлер», «Къумукътюзде», «Ленинни кабинетинде Кавказны картасы», «Айны уьстюндеги къойчу», «Къызыл Яр», «Отташ Нюржан»...
Халкъланы арасындагъы дослукъну, парахатлыкъны темасы да Аткъайны яратывчулугъуна хас тема: «Таргъу тав – дослукъну таву», «Къубагийик мююзлер» ва башгъалары.
Аткъай таржумачылыкъ ишге де къасткъылып гирише, ол Пушкинни, Лермонтовну, Гогольну, Толстойну, Чеховну, Островскийни, Горькийни, сонг да Дагъыстанны башгъа халкъларыны чебер асарларын къумукъ тилге гёчюре. Аткъайны оьзюню асарлары да кёп тиллеге гёчюрюлген, янгыз Москвада ону орус тилде онгъа ювукъ китабы чыкъгъан. Демек, А. Гьажаматовну яратывчулугъу дагъыстан ва бютюнлей совет, россия адабиятгъа гёрмекли къошум болуп токътай. Ону «Акъ гёгюрчюн» деген ёммагъы ингилис тилде де чыкъгъан.
Савлай республикабызгъа, бютюн Россиягъа, алдын буса — Советлер Союзуна ва гьатта бары дюньягъа аты айтылгъан кёп язывчуланы, жамият чалышывчуланы Аткъай гёрген, таныгъан. Масала, СССР-ни язывчуларыны биринчи съездинде ол Максим Горькийни гёрген, ону сёйлевюне тынглагъан. Шо съездде Сулейман Стальскийни сёйлевюню гьакъында да Аткъай кёп арив этип айта бола эди. Алимпаша Салаватовну, Арсений Тарковскийни, Эфенди Капиевни, Гьамзат Цадасаны, Абдулла Башировну, Абуталип Къапуровну ва шолай кёп-кёп аты айтылгъан язывчуланы гьакъында Аткъай хабарлагъанда, олар сав йимик гёз алдынга гелип къала эди.
Тек ол айрокъда кёп сююп Аяв Акавовну гьакъында айта, яза эди. Шо тамаша да тюгюл. Неге десегиз, бизин ажайып уста ёммакъ айтывчубуз Аяв булан Аткъай бек ювукъ болгъан, ону булан кёп къатнагъан, бир-бирине кагъыз языв булан да олар тыгъыс байлавлукъ тутгъанлар. Эгер Аткъайны къасты болмагъан буса, Аяв Акавовну кёп къужурлу ёммакълары, балики, язылмай да къалар эди, ол халкъдан кёп-кёп ёммакъланы, йырланы, сарынланы, айтывланы язып алмай да къояр эди.
Оьзюмню гьакъында сёз
Ассаламу алейкум, ювугъум Абдулазим!
Бек сагъынып язаман, инан, воллагьилязим!
Бу – бир ёлдашыма язылгъан кагъызны башланыву. Озокъда, бугъар жавап гелген буса да ярай. Амма бир къардашыма йиберген жавап сакъланып менде бар:
Билемен мурадынгны, менден хабар гёзлейсен.
Гьар язгъан кагъызынгда, «бузавну семирт» дейсен.
Хожалар бирче сорайсан ревизияны...
Бютюн юртдагъы хабар – Зайнутдинни зияны,
Бузавунгну гьюрметлеп, биз турабыз гьар гюн де
Семиртме де къарайбыз къолдан гелген кююнде.
Къурдашыма да, къардашыма да йиберилген шо кагъызланы шиъру булан язмагъа неге къарагъанымны оьзюм де билмеймен. О заманда шаир боламан деген къастым да болмагъандыр. Бир-эки яшав маълуматлары, «Абулазим-воллагьилязим», «Сорайсан ревизияны – Зайнутдинни зияны» деген къапиялар, къумукъчагъа арапчадан ва русчадан гелген, «зиян, ревизия» деген сёзлер болса тюгюл, дагъы зат ёкъ да ёкъ. Тек – къыз-улан бир-бирине, башгъалардан яшыртгъын язгъан кагъызлар сарын булан язылгъанны мен биле эдим. Сарынланы кёплери халкъныки бола эди. Улан да, къыз да оьзлер ойлашып чыгъаргъанлары да табыла эди.
Муна гьали эсиме гелип гетди, бир юртлу оьрюм яш оьзюню досуна мен сарынлар язмакъны тилеген эди. Арадан къыркъ-элли йыллар гетип, ону къатыны: «Булай кагъызлар язып бола деп тургъанман, гьали-гьалилерде эрим айтып билдим, оланы ол тилеп, сен яза болгъан экенсен хари!» – деп кюледи.
Нечик де, яшдан берли уланланы атындан къызлагъа кагъызлар язып биревлеге къуллукъ этгеним эсиме гелген сайын, яш йимик, мени гьали де сююндюрегенин, ялгъансыз, яшырып болмайман.
Мени герти атымны гьакъында да бир-эки сёз:
Бу сёзлени язгъанман, авуздан атып-атып,
Оьзю де кимдир десенг: Гьажакъай Гьажаматов.
1927-нчи йылда башлап язылгъан шиъруларымны бирине мен Гьажакъав деп къол салгъан болгъан экенмен. Мен тувгъанда магъа уллатамны аты къоюлгъан болгъан. Тек уьйдегилер уллатама ушанып айтылагъан атны къоллап, магъа Аткъай дегенлер. Улланам Абай, агьлюде башлап тувгъан баланы балаларына «Атакъайым ат минсин, Шарабутдин тон гийсин, Карамутдин къыз сюйсюн» деп кёп айта болгъан дей.
Уьйде къуш этден аш этилсе, «Сагъа аты къоюлгъан уллатанг Гьажакъав къушну бу ерин кёп сюе эди», – деп, тавукъну, айрокъда гюргюрню дюммегин магъа ашата эди. Сонг-сонг мени семирегенимни уьйдегилер шондан гёрген болду.
Бир керен гиччи заманымда караватны башына оьрленип, мен намаз къычырма къарагъан экенмен. «Атакайымны молла этежекмен», – дей болгъан улланам. Бирисини буса: «Аткъайынгны атгъа чы нечик де, минмарагъа да миндирежексен дагъы?» – деген соравуна. Быкъый абай: «Молла болгъанда тюеге минип гьажгъа барыр, Гьажакъав болур, – деп жавап берген дей. –Яман ёл бузар, ярты молла дин бузар деп айтыв бар. «Яман да, ярты да буса Атакъай, яхшы да, герти де буса Гьажакъав болур», – деп де къоша.
Нечик де, мени китапларда къолланагъан атым Аткъай, халкъны авузунда айтылагъаны Атакъай болуп къалды.
Гьасиликалам, мен гьажгъа да бармадым, тюеге де минмедим, аз-маз тюгюл минмарадан намаз да къычырмадым, билеген бир-эки дуаларымны да унутдум. Амма улланамны баш ёраву герти чыгъып, атгъа миндим, оьзю де къумукъ адабиятны атына. «Ат – мурат» деп айтыла. Шогъар гёре бу китабымны улланама багъышлангъан шиъру булан ачайым. Вассалам, оьзюмню гьакъымда бу гезикге бу таман.
Аткъай.
А-К. Абдуллатипов;
Л. Шабаева.