Филология илмуланы доктору Къалсын Салагьович Къадыргьажиев – бырынгъы ва гьалиги халкъланы тиллерин тенглешдиривден таба тарихни ахтарагъан алим. Ону ахтарывлары Дагъыстандан, Россиядан тышдагъы тюрк илму дюньясында да белгили.

– Къалсын Салагьович, гьалиден 20 йыл алдын чыкъгъан «Загадки кумыкской и тюркской истории от Эгейского до Каспийского морей» деген сизин китабыгъыз алимлени арасында жанланыв тувдурду. Сизин оппонентлеригиз нени булан рази тюгюл эдилер?

– Шо китап да тюгюл, китапчада мен къумукълар къайсы бырынгъы халкълардан амалгъа гелгенин ахтаргъанман. Къумукълар гьалиги бар еринде миллет гьисапда арагъа чыкъгъанча, бизин эрадан алдагъы 10-нчу асрудан башлап гелеген кюю тил ва тарих маълуматлардан таба бериле. Аслу идея – къумукъланы бир тамуру бизин халкъ буссагьат яшайгъан ерлерде тургъан кёп бырынгъы каспилер деген халкъ булан байлавлу.

Россияны Илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны (ДНЦ) Тарих, археология, этнография институту шо китапчагъа къаршы «Алеродийцы» деп китап чыгъарды. Тек мени пикрумну гертилейген далиллени гелтирип китап чыгъарма къоймадылар.

– Дагъыстанда пачалыкъ илму къумукълар ерли халкъ деп мюкюрлюк этмейми?

– Толу кюйде этмейлер. Гери де урмайлар. Тавлулардан геч гелген халкъ дей. Мени къумукъланы герти тарихини гьакъында язылгъан кёп китапларым бар. Чыгъарма кююм ёкъ. Спонсорлар табылмай. Буссагьат магъа «Къумукъ тилни этимология сёзлюгюн» чыгъарма кёмек этеген адам тарыкъ эди…

– Бугюнлерде нени уьстюнде ишлейсиз?

– «Япон-тюрк тиллени тенглешдирив сёзлюгюн» битдирип, гьали Испаниядагъы баск тилни тюрк-къумукъ тил булангъы ортакъ белгилерини гьакъында да шолай ахтарывлар этип тураман. Дагъы да, мен ДНЦ-ни тапшурувуна гёре «Дагъыстан тюрк тиллерини этимология сёзлюгюню» уьстюнде ишлеймен. Шо сёзлюкню ДНЦ оьз харжына чыгъаражакъ.

– Шаир Бадрутдин Тюркияда, Къазахстанда, Венгрияда болгъанда, о пачалыкъларда оьзюне къаршылашгъан тюркологлар къумукъ алим Къадиргьажиевни атын уллу гьюрмет булан эсгерегенин айтгъан эди. Сиз илмуда не янгылыкъны яратгъансыз?

– Мен бир нече йыл Тюркияда ишлегенмен. Тюркологланы хыйлы халкъара конференцияларында ортакъчылыкъ этгенмен, тюрк пачалыкъларда кёп санавдагъы илму асарларым чыкъгъан. Янгылыкълардан мени тюрк-булгъар къавумланы гьакъындагъы ахтарывларым алимлени тергевюн тартгъан. Оьрде эсгерилген баск халкъны тюрклер булангъы байлавлугъуну гьакъында биринчилей мен язгъанман. Япон-тюрк халкъланы тил байлавлукълары да тюркологияда аз ахтарылгъан тармакъ. Бугюнгю къумукъ халкъны тамурлары бырынгъы каспилер булан байлавлу экени гьакъда да башлап мен язгъанман.

– «Къумукъ» деген термин биринчилей къачан эсгерилген?

– Магьмут Къашгъарлыны 11-нчи асруда язылгъан «Тюрк тиллени сёзлюгюнде» къумукъланы гьакъында да айтыла. Ондан алда 7-нчи асруда да ёлавчуланы эсделиклеринде «къумукъ» деген сёз эсгериле.

– Шо сёзню этимологиясы нечикдир?

– Мени ахтарывларымда о гьакъда айтылгъан. «Къумукъ» демек «адам» демек, «эргиши», «эркек» демек бола. Шолай нечик болагъанны мени китапларымны охусагъыз, билип болажакъсыз.

– Абусупиян Акаев «Тил масъаласы» деген уллу макъаласында тюрк тиллени арасындан къумукъ тил инг де таза сакълангъаны ва оланы барысына да ортакъ тил болмагъа лап да тийишлиси деп токъташдыргъан. Сиз шо пикругъа разимисиз?

– Гертилей де, шолай дюр. Тек гьар халкъ оьз тилин ортакъ тил болуп гёрме сюе. Тюрк алимлени арасында бирлик ёкъ, къуру эришивлюклер юрюле. Къазахлар ногъайлар булан, татарлар башкирлер булан ва оьзгелери гьар тюрлю масъалалагъа гёре эришип, гьариси оьзюнюкин тюз этме къарай.

– Сиз бир вакъти ДГУ-ну филология факультетинде къумукъ тилден дарслар берип турдугъуз. Къумукъ тилни ахтарывну, уьйренивню бугюнгю гьалы нечикдир?

– Бугюн къумукъ тилни уьстюнде ишлейген алимлер бар сама бармы? Абдулгьамит Батырмурзаев, Юсуп Жанмавов, Ибрагьим Керимов, Жангиши Хангишиев йимик лингвистлер ёкъ. Дагъыстан илму центрда къумукъ тилни уьстюнде ишлейген специалистлер ёкъ деме де ярай.

– Шу кююнде гетсе, къумукъ тил дагъы да нече йыллагъа сакъланажакъ?

– Мени гьисабымда, дагъы да 500 йыллар къумукъча сёйлейгенлер болажакъ.

– ?!

– Озокъда, гьали йимик болмас, тек ана тилинде сёйлейгенлер шо заманда да болажакъ. Бизин хоншу миллетлерибизни тиллери дагъы да узакъгъа сакъланма имканлы.

– Неге шолай?

– Неге тюгюл эсе, шо халкълар оьзлер оьзлени абурлай, миллети булан оьктем болалар. Къумукълар оьзлени абурлап болмайлар. Уллу алим Лев Гумилёв язагъан кюйде буса, миллет оьзюн абурлайгъанын токътатгъанда, шо миллетни оьсювю де токътала.

– Къумукълар оьзлени абурлап башласын учун не этме герек?

– Башлап къумукъланы Культура институтун къурма герек. Шо гьакъда мени язып онгаргъан программамны проекти бар. Бир нече къумукъ гьакимлени шо проект булан таныш да этгенмен. Бары да яхшыны дейлер. Яшавгъа чыгъармакъ учун харж береген адам ёкъ.

– Сизин программа булан «Ёлдашны» охувчулары да таныш болса ярамаймы? Ким биле, харж гёрсетип болар йимиклер де сесленип йиберсе.

– Арив болажакъ эди. Мен разимен.

«Ёлдаш», 18.05.2012